"Izveštaj o vlasničkoj strukturi i kontroli medija u Srbiji" pokazuje da se nije mnogo toga promijenilo u odnosu na 2011. godinu kad je objavljena prva takva analiza. Postoji snažan uticaj politike na medijsko izvještvanje, a finansiranje i vlasništvo medija nisu dovoljno transparentni.

Prema Izveštaju o vlasničkoj strukturi i kontroli medija u Srbiji, najznačajniji problemi u funkcionisanju medija u ovoj državi su: tabloidizacija, cenzura i autocenzura, netransparentnost vlasništva, netransparentnost finansiranja, uključujući i finansiranje javnim novcem, te problemi sa privatizacijom medija i neizvjesnim statusom javnih emitera.

Izvještaj, koji se odnosi na period od 2011. do 2014. godine, pripremio je Savet za borbu protiv korupcije, šestočlano tijelo koje je Vlada Republike Srbije osnovala 2001. godine sa zadatkom da predlaže anitkorupcijske mjere i prati njihovo provođenje, sagledava aktivnosti u borbi protiv korupcije, te sačinjava izvještaje poput ovoga.

Prema navodima Saveta, medijski sadržaji najčešće nisu rezultat slobodnog, objektivnog ili istraživačkog novinarstva. Postoje različiti modeli uticaja vlasničke strukture i načina finansiranja na ekonomski položaj medija, a posljedice njihove zavisnosti od političke i ekonomske elite su pogubne: „Zbog ekonomske zavisnosti i sprege sa političkom i ekonomskom elitom kao i neformalnim centrima moći, većina medija nije u funkciji povećanja opšte informisanosti građana.“

Pri izradi izvještaja, Savet je posmatrao vlasničku strukturu medija i načine na koji se oni drže pod kontrolom: analizom više stotina različitih medijskih sadržaja i pregledom dostupnih zvaničnih podataka, uključujući i slanje više od 70 zahtjeva za pristup informacijama državnim institucijama.

Netransparentno vlasništvo

Savet za borbu protiv korupcije je 2011. godine predstavio prvi ovakav izvještaj, sa ciljem da „svim relevantnim društvenim i političkim činiocima ukaže na neodrživo stanje u vezi sa pritiscima i kontrolom medija u Srbiji, što direktno onemogućava slobodu izveštavanja bez koje nema delotvorne borbe protiv svih oblika korucpije u društvu.“ Na izradu novog izvještaja u Savetu su se opredijelili „zbog opšte percepcije javnosti i relevantnih međunarodnih institucija da je u Srbiji i dalje prisutna snažna kontrola medija.“

U izvještaju iz 2011. godine istaknuta su tri najveća problema, vrlo slična onima iz novog izvještaja: netransparentnost vlasništva, ekonomski uticaj državnih institucija na rad medija i „problem RTS-a (Radio-televizija Srbije) koji umesto javnog servisa ima ulogu servisa političkih stranaka i vladajućih elita.“ Od 30 analiziranih medija, čak 18 ih tada nije imalo dovoljno transparentno vlasništvo – pravi vlasnici su bili skriveni, najčešće zahvaljujući registraciji u off shore zonama.

Svi mediji u Srbiji imaju obavezu da se upišu upišu u tzv. registar medija u Agenciji za privredne registre. Prema podacima iz juna 2014. godine, u Srbiji postoji 1.319 registrovanih glasila: 711 štampanih medija, 237 radio stanica, 208 internet glasila, 130 televizijskih stanica, 20 servisa novinskih agencija, devet sredstava javnog informisanja i četiri elektronska glasila. Međutim, Savet navodi da registar nije donio značajne promjene jer ne oslikava realno stanje: neki postojeći mediji uopšte nisu registrovani, neki koji više ne postoje jesu, podaci nisu ažurirani itd.

U odnosu na prošli izvještaj, Savet je ovoga puta analizirao vlasničku strukturu 50 medija: u 23 medija vlasništvo je potpuno transparentno, u 14 netransparentno ili djelimično transparentno, dok je u 13 medija vlasništvo formalno transparentno, ali se u javnosti kao vlasnici percipiraju druga lica. Kod više od polovine najuticajnijih medija u Srbiji vlasnik ili jedan od vlasnika je kompanija registrovana u inostranstvu (Kipar, Njemačka, Kajmanska ostrva, Britanska djevičanska ostrva, Luksemburg, Holandija...) i u većini tih slučajeva nemoguće je utvrditi pravog vlasnika.

Kao značajan napredak u odnosu na prvi izvještaj može se uzeti reakcija samih medija na njega. Dok se prvi izvještaj suočio sa snažnom medijskom blokadom, gdje su ga tek rijetki mediji spomenuli, drugi je imao znatno veći odjek u javnosti.

Finansiranje i uticaj na uređivačku politiku

Savet navodi da se odnos snaga na političkoj sceni promijenio u odnosu na period objavljivanja prvog izvještaja (dolazak Srpske napredne stranke – SNS - na vlast), što je imalo za posljedice personalne promjene – promjene urednika – ali i redefinisanje dotadašnje uređivačke politike svih vodećih medija. Međutim, kako se u izvještaju navodi: „Ove promene nisu bitno uticale na rešavanje sistemskih problema, poput netransparentne vlasničke strukture medija i ekonomskog uticaja na njihovu uređivačku politiku, kroz različite modele netransparentnog finansiranja medija.“

Kao pozitivan pomak iz 2014. godine spomenuto je donošenje Zakona o javnom informisanju i medijima, Zakona o elektronskim medijima i Zakona o javnim medijskim servisima, ali Savet navodi da zakonodavne aktivnosti nisu same po sebi dovoljne i da će biti potrebna snažna politička volja da bi se propisi proveli i da bi se političke stranke odrekle formalnog i neformalnog uticaja.

„Poslednje tri godinepolitičke stranke su u cilju disciplinovanja medija, urednika i novinara, nastavile da zloupotrebljavaju svoj uticaj i javne resurse kojima upravljaju. Prikrivena ili direktna medijska kontrola, bazira se na novcu iz budžeta i javnih izvora finansiranja, i kontinuirano se sprovodi na svim nivoima vlasti“, navodi se u delu izvještaja koji se bavi kontrolom medija kroz finansiranje. Kao četiri glavna problema sa finansiranjem medija iz javnih prihoda pobrojani su: finansiranje medijskih usluga i oglašavanje institucija u državnom vlasništvu, subvencije i budžetska davanja, finansiranje medijskih projekata i davanje poreskih olakšica.

Jedan od primjera kojim se bavi Savet jesu preduzeća Bratislava Gašića, potpredsjednika SNS-a i aktuelnog ministra odbrane, te članova njegove porodice. Preduzeću „Televizija plus“, kao i njenom osnivaču – preduzeću „Saco“ u kome je vlasnik Gašić - računi su blokirani od decembra 2011. godine. Međutim, Savet je utvrdio da „Televizija plus“ nesmetano posluje preko preduzeća „ADD Production“ – koje je u vlasništvu Gašićeve supruge – tako što su im ustupili reklamni prostor pa su oni sa klijentima dogovarali oglašavanje. „ADD Production“ je najviše novca po osnovu pružanja usluga gradskoj upravi i ustanovama dobio u periodu dok je Gašić bio gradonačelnik Kruševca (jun 2012 – april 2014).

Novinari CINS-a i BIRN-a su kasnije objavili da je Gašić, dok je bio gradonačelnik Kruševca, lično odobravao budžetski novac  medijskim preduzećima u vlasništvu članova njegove porodice, zbog čega je Agencija za borbu protiv korupcije pokrenula postupak utvrđivanja sukoba interesa.

(Auto)cenzura i tabloidizacija

Manji dio izvještaja posvećen je tabloidizaciji, cenzuri i autocenzuri, ali nalazi koji se odnose na te aspekte rada medija pokazuju da je riječ o ozbiljnom i rastućem problemu. Savet navodi da je medijska scena u Srbiji dodatno devastirana kroz tabloidizaciju i relativizaciju ozbiljnih društvenih i političkih problema: „U pojedinim medijima, koji su uglavnom pod finansijskom i uređivačkom kontrolom Vlade možemo svakodnevno videti tematske kampanje koje se baziraju na: 1) izmišljenim informacijama koje su uglavnom praćene maštovitim teorijama zavere, 2) anonimnim izvorima, i 3) poverljivim podacima iz policijskih, tužilačkih i sudskih predmeta.“

Sve pobrojano dovodi do obmanjivanja javnosti i manipulacije javnim mnijenjem, otežanog razlikovanja istine od neistine kod čitalaca, urušavanja pravne sigurnosti, vođenja medijskih kampanja i ratova protiv pojedinaca i institucija itd. Pritom, Savet navodi da su aktivni kreatori procesa tabloidizacije u Srbiji ujedno i neformalni kontrolori medija i cenzori. U tom procesu učestvuju interesne grupe iz poslovnog ili kriminogenog okruženja, političari, vlasnici i urednici medija „koji se nalaze u odnosu međusobne zavisnosti.“

U većini dnevnih novina dominiraju banalni i vulgarni sadržaji koji ne ispunjavaju funkciju informisanja javnosti a veliki prostor se posvećuje starletama i temama iz crne hronike, bez etike pri izvještavanju.

Savet navodi da je u potpunosti saglasan sa ocjenom modela funkcionisanja medija u Srbiji koji je prikazan u posljednjem izvještaju Evropske komisije o napretku Srbije: „Postoji rastuća tendencija autocenzure, koja u kombinaciji sa neprimerenim utiacjem na uređivačku politiku i nizom intervencija protiv sajtova na internetu, šteti slobodi medija i negativno utiče na razvoj profesionalnog i istraživačkog novinarstva.“ Savet dodaje da se i letimičnim pogledom na najuticajnije medije stiče utisak da su njihovi glavni urednici ustvari političke partije i predstavnici vlasti, jer je upadljivo odsustvo raznovrsnosti mišljenja i kritike upućene vlasti.

Kao primjer vršenja pritiska na medije Savet navodi slučaj Srđana Škore, urednika Večernjih novosti, koji je u Jutarnjem programu RTS-a iznio kritike protiv vlasti, a potom bio smijenjen. U javnosti je veliku pažnju izazvao i slučaj ukidanja emisije „Utisak nedelje“ sa televizije B92. Autorka emisije Olja Bećković kasnije i sama govorila o pritiscima sa kojima se suočavala. U nekoliko navrata, pa i poslije objave izvještaja, sličnim pritiscima i napadima bili su izloženi i drugi mediji.