Foto: Pixabay

Odgovori na pet čuvenih novinarskih pitanja, danas u vrijeme dezinformacija, mogli bi da glase ovako: Ko? Saznajemo iz povjerljivih izvora. Šta? Ekskluzivno objavljujemo; Gdje i kada? Nije bitno; Kako i zašto? Ostaje da se vidi.  

Na medijskoj sceni Republike Srpske važnu ulogu u produkciji i dijeljenju sadržaja imaju anonimni internet portali čije sadržaje iz različitih razloga preuzimaju poznati mejnstrim mediji, dajući im tako na značaju. 

Ako zamislimo medijsko tržište kao pijacu između čijih tezgi se kreće običan čovjek u potrazi za informacijama, internet mediji o kojima je riječ su kao nabrzinu sklepana prodajna mjesta čiji se vlasnici i prodavci ne vide. Nude “ekskluzivnu“ robu iz “povjerljivih izvora“. Sve je besplatno ko hoće da uzme. Kao u skeču “Nadrealista“ kada se na pijaci prodaju ideologije, na ovakvim tezgama najbolje idu obračuni partija, političara i drugih aktera na političkoj i medijskoj sceni.

Takav medijski fenomen koji služi kao pomoćno, ali sve više i glavno oružje u politici, veoma je izražen u Republici Srpskoj. Iscrtava se pojavom informativnih internet portala iza kojih se krije manji ili veći uticaj političkih stranaka ili moćnika. Tako se suptilno vrši pritisak informacijama koje cure iz međusobnih odnosa učesnika političkih sukoba.  

Evo prvog primjera.

Nedavno je političku scenu u Republici Srpskoj zatresla informacija da stranka Demokratski narodni savez (DNS) “pauzira” odnose u vladajućoj koaliciji sa Savezom nezavisnih socijaldemokrata (SNSD) i Socijalističkom partijom (SP). DNS je druga po jačini politička stranka u vladajućoj koaliciji u RS-u i smatrala se onim presudnim tasom na vagi za formiranje parlamentarne većine i podršku vlasti uopšte. 

Kada sam čuo informaciju da DNS “ruši koaliciju” odmah sam nazvao poznanika koji je član te stranke i dobro je upoznat sa stvarima iznutra. Zatražio sam da mi da više informacija i pitao kada će stranka izaći sa zvaničnom informacijom. 

Odgovorio je: “Pročitaj na 'Insajderu', tamo sve piše, to je isto kao saopštenje.” 

Insajder je ustvari sajt Insajder.in, portal koji se pojavio prije Opštih izbora u Bosni i Hercegovini prošle godine. Ime, koje podsjeća na mnogo poznatiji istraživački novinarski projekat iz Srbije, upućuje da je to mjesto gdje ćete saznati “insajderske” informacije o različitim temama. 

To u neku ruku i jeste tačno. Insajder u nepravilnom ritmu saznaje i objavljuje štošta. Tu možda ima tačnih stvari, možda i netačnih, ali iza njih niko ne stoji svojim imenom i prezimenom. 

Najčešće je riječ o insajderskim vijestima iz jedne političke stranke, konkretno DNS-a, jer sudeći po sadržaju Insajder.in funkcioniše kao nezvanično glasilo te stranke. To je naravno potpuno nepoznato običnom čitaocu koji poluzainteresovano skroluje na svom telefonu i klikne tu i tamo na poneki naslov. 

Sajt izgleda pristojno, i na njemu se mogu pročitati i obične vijesti iz politike, društva, svijeta i sporta, ali najviše pažnje posvećeno je političkim tekstovima u kojima se prezentuju “istraživanja” bez navođenja metodologije i uzorka i plasiraju “informacije iz provjerenih izvora” i “predviđanja analitičara” čije imena se ne navode, a sve to bez navođenja autora teksta. Mnogi od tih tekstova tiču se DNS-a.

Stav stranke o kočenju odnosa sa SNSD-om objavljen je na Insajderu i prije nego što je redakcijama stiglo zvanično saopštenje. U danima koji su uslijedili objavljena je upozoravajuća analiza o tome šta SNSD gubi ako ga DNS napusti i pređe u redove opozicije.

Na sajtu dominiraju baneri sa reklamom građevinske kompanije “Aragosta invest” čiji je vlasnik i direktor Veljko Jarić. Njegov sin Vedran Jarić je član DNS-a, a ćerka Sonja je bila kandidatkinja koalicije predvođene DNS-om (DNS - Napredna Srpska - Srpska radikalna stranka) za narodnu poslanicu na izborima 2014. godine. Vedran Jarić je suvlasnik firme Balkan Agriculture Invest sa predsjednikom Gradskog odbora DNS-a u Banjaluci, i poslanikom te stranke u Narodnoj skupštini RS, Milanom Radovićem.

Insajder.in je, kada se uzme u obzir koliko dugo postoji, prilično citiran portal. Iako najčešće brani poziciju DNS-a ili gradskog odbora te stranke u Banjaluci, Insajder ponekad proizvodi vijesti za koje mogu biti zainteresovane i druge strane u političkom spektru. Ponekad se piše negativno o SNSD-u, što rado preuzima opoziciji vrlo naklonjena BN televizija ili čak Oslobođenje. Insajder ima i saznanja da Bakir Izetbegović podnosi “raport iranskim obavještajcima”, što je vrlo rado objavio RTRS, a proizvedena je i bombastična vijest da ministar bezbjednosti BiH, Dragan Mektić, inače član Srpske demokratske stranke, prelazi u Demokratsku frontu - informacija vrlo brzo demantovana - koju su objavili brojni mediji pozivajući se na Insajder.

Primjer Insajder.in nije usamljen. Naprotiv. 

Osim “insajdera”, internet portali bez lične karte, koji objavljuju analize i saznanja iz kojih se može naslutiti kojoj političkoj opciji su naklonjeni su: Istokrs.com, Banjaluka24h.com, Princip.news, i drugi.

Putem mimikriranih stranačkih sajtova lako je plasirati tračeve, poluinformacije, govorkanja i saznanja u kojima može i ne mora biti istine, ali koja se objavljuju ne radi istine, već kako bi se postigao neki manipulativni cilj ili nekome poslala poruka.

Rješenje se nametnulo samo: napraviti svoj medij, dati mu obično medijsko ime. Nije skupo.

Borislav Vukojević, asistent na predmetu Novinarstvo i komunikologija na Fakultetu političkih nauka u Banjaluci, kaže da je siva zona internet medija nabujala jer ne postoje zakonske prepreke za njihov nastanak.

“Posmatrano u širem kontekstu, osnivanje internetske stranice je slobodna aktivnost, svaki pojedinac može da kupi hosting i registruje domen: sadržaj sajta je regulisan jedino moralnim načelima kreatora. U užem smislu, političke partije koje žele da ispune svoje interese, vide u tome ekonomsku opravdanost: mnogo je skuplje ići od vrata do vrata i misionarski širiti svoje ideje, nego platiti 50 KM i pokrenuti internetski sajt,” kaže Vukojević.

Među medijima ove vrste izdvaja se drugi sajt na koji je takođe objavio “Mektić-DF priču“, ali pozivajući se na svoje izvore. To je čuveni InforSrpska.ba. U dijelu “O nama”, bez navođenja imena ili drugih osnovnih podataka, između ostalog InfoSrpska o sebi kaže:

“Slоbоdni i bоrbеni mеdiјi оtvаrајu prоzоr kroz kојi građani mоgu dа vidе svijet u kоmе živе оnаkо kаkо stvаrnо izglеdа, umjesto dа im nеkо plаsirа ružičаstе kulisе koje ne odslikavaju stvarnost. Bаš tаkаv mеdiјi је InfоSrpskа. Zаtо nаs nаpаdајu i blаtе sа svih strаnа...” 

Neimenovana urednička ili novinarska ruka dalje piše da se posao tog medija “оglеdа u istrаživаnju nеistrаžеnоg, оbjelodanjivanju skrivеnоg i infоrmisаnju оnih kоје pоkušаvајu dа dеzinfоrmišu” i da će oni – ko god da su – ostаti “nеzаvisni, pоsvećeni prоfеsiјi i istini, i hrаbri!”. 

Screenshot: Infosrpska

“Ali”, nastavlja neimenovani i nepoznati autor, “tо nе znаči dа ćеmо biti ludi.”

“Nastavićemo dа kriјеmо idеntitеt nаših sаrаdnikа kојi zbоg оnоgа štо rаdе mоgu dа budu nа rаznе nаčinе ugrоžеni.”

To je manje-više sve što se može saznati o ovom internet portalu. Pretragom registra top level domena Bosne i Hercegovine Nic.ba, vidimo da je InfoSrpska.ba zakupila hosting preko bijeljinjske IT firme Think.

Srpska novinska agencija - SRNA, Radio televizija RS i Alternativna televizija, često objavljuju vijesti kreirane na osnovu “saznanja InfoSrpske”. Na taj način zvanična agencija sa višegodišnjim iskustvom, koju kao izvor za svakodnevne vijesti koristi veliki broj medija, i javna televizija koju izdržavaju svi građani, daje kredibilitet informacijama koje nemaju izvor niti autora, nisu provjerene (niti se kasnije iko trudi da ih provjeri), a mahom služe svrsi političkog obračuna ili diskreditacije drugih osoba. 

Vijesti sa ovog sajta stižu do medija u Federaciji BiH, poput Dnevnog avaza, ali i sajta Radio-televizije Srbije. 

Primjer Inforsrpske nije najbizarniji. 

Protekle tri godine bili su pravo bojno polje raznoliki internet portali koji su se pojavljivali, bivali uticajni i citirani od strane mejnstrim mediji, a zatim su nestajali.

U proljeće 2016. godine kada je opozicija u Republici Srpskoj najavila veliki protest u Banjaluci, a vladajuća koalicija odgovorila organizacijom “kontraprotesta“, pojavio se internet portal Srpskaonline.com

U prvoj polovini 2016. godine na taj izvor su se pozivali RTRS i SRNA. Mnogi mediji prenijeli su njihov tekst o tome da opozicija “isplaćuje dnevnice“ za odlazak na protest u Banjaluku. Iz političkog Saveza za promjene to je demantovano, uz žal što ne mogu tužiti uredništvo jer ono ne postoji. Portal Srpskaonline nije imao informacije o sastavu svoje redakcije. 

Potom je Frontal.rs otkrio da je Srpskaonline.com domen registrovan pomoću ukradenih ličnih podataka, odnosno da je osoba na čije ime je prijavljen internet domen prijavila policiji zloupotrebu. Do sada iz MUP-a RS nismo dobili informaciju o tome kakav je epilog navedene prijave.

Dvije godine kasnije, u vrijeme protesta građana na Trgu Krajine u Banjaluci, zbog nerazjašnjene smrti mladića Davida Dragičevića, a tokom predizborne kampanje kada je taj slučaj već bio politizovan, “izniklo” je nekoliko sličnih internet medija koji su “dobili svojih pet minuta“ na Radio-televiziji Republike Srpske. Tokom tog perioda dezinformacije su bujale širom medijskog spektra, slijevale su se sa društvenih mreža ili drugih neprovjernih izvora pravo na TV BN i RTRS a ni mnogi drugi mediji nisu bili imuni na to.

Screenshot: Govori Srbija

Ilustrativna je najava “obojene revolucije“ koju je RTRS objavila pozivajući se na još jedan sličan sajt - Govorisrbija.rs. Ako danas posjetite ovu adresu vidjećete automatski generisane naslove na engleskom jeziku i očigledno je da je sajt u hibernaciji ili služi nekoj drugoj svrsi.

Kao najslikovitiji primjer namjernog dezinformisanja opisanim metodama, izdvaja se što je RTRS objavljivala informacije sa fejsbuk stranice i sajta Dnevnadozadoboja.com. 

Podaci o vlasniku tog domena bili su zaštićeni, ali je zaštita ukinuta zbog kršenja pravila korištenja kada je prijavljen sporan sadržaj na sajtu. Tada je otkriveno da je sajt bio registrovan na ime Siniše Mihailovića, koji je tada bio urednik informativnog programa na RTRS.

Podatke o tome javno je predstavila u aprilu prošle godine Aleksandra Pandurević, tadašnja potpredsjednica Srpske demokratske stranke.

Bivši urednik na RTRS-u, Mihailović, danas je konzul BiH u Istanbulu.

Nemanja K. stručnjak za digitalni marketing i kampanje, sa velikim iskustvom u poslovanju na internetu, objasnio je da je praksa lansiranja takvih medija veoma popularna među političarima, jer sa tehničkog aspekta, nije zahtjevna.

“Svako od njih može sebi da priušti više-manje neku vrstu ‘polu-portala’, zato što troškovi da se registruje domen, hosting i napravi neki wordpress sajt nisu veliki. Zatim, svako hoće da ima nešto što može da plasira info koje njima odgovaraju ili koje suprotnoj strani ne odgovaraju. Sada teže je doći do ljudi koji će čitati te portale, tekstovi se uglavnom plasiraju preko Facebook oglasa, ili nekim internim kanalima. Ali s obzirom da Facebook uvodi sve više restrikcija u političko oglašavanje, sve će i teže biti plasirati informacije sa novih portala na te teme.“

On dodaje da se funkcionalan sajt može dobiti za manje od 500 KM, a opet u zavisnoti od želja, i ozbiljnosti. 

“Mogu biti i ozbiljni, ili potpuno automatizovani, ili čak mreže sajtova. Mogu biti potpuno novi sajtovi, ili sajtovi koji su kopije postojećih medijskih sajtova, a da uglavnom služe za plasiranje lažnih vijesti“.

Jedan mladi novinar, koji nije htio da otkriva svoj identitet jer radi u istoj branši, kaže da je imao priliku da radi za anonimne sajtove, među kojima je i Insajder.in, i opisao kako je taj posao izgledao.

“Radio sam intervjue, uglavnom sa sagovornicima iz domena politike i društva, rijetko sport. Radio sam vijesti, najviše iz politike, kao i izvještaje sa događaja, pres konferencija, ali i tekstove iz domena političkog marketinga. Preuzimao sam vijesti i sa agencija (SRNA, Tanjug) kao i drugih portala iz Srpske i regiona, a i uz prevode sa nekih ruskih portala.”

On priznaje da su ideje davali urednici ili “ljudi iz marketinga”, ali da je imao i slobodu da sam predloži teme i ličnosti o kojima bi pisao. Nije radio besplatno, dobijao je honorare, često “na crno”, a ponekad uz ugovor o radu.

“Plata je varirala u zavisnosti od obima posla i rada koji sam uložio, kao i prihoda koje je preduzeće ostvarivalo – od 400 do nekih 1000 KM.”

Naš sagovornik Borislav Vukojević, u ovoj bujici dezinformacija bez kontrole, vidi jasnu korist političkih aktera.

“Njihov interes je jasan, a to nije pridobijanje političke podrške – njihov cilj je relativizacija teme kako bi javnost imalo pogrešne inpute prilikom donošenja odluke ili formiranja stava.”

Dodaje da ovaj fenomen za sada izmiče regulisanju.

“Može se jedino uokviriti određenim registrima uz propisivanje određenih principa objavljivanja (u novinarskom smislu). Međutim, to rješenje je komplikovano, jer je teško definisati kriterijum kad je određeni sajt ustvari ‘informativni portal’; na primjer, Google je nesumnjivo medijska kompanija, ali oni sebe ne deklarišu tako - oni su ‘IT kompanija’”, smatra Vukojević.

Umjesto izjava i saopštenja, guranja informacija profesionalnim novinarima sporednim kanalima, korumpiranjem i pritisicima – kako je to bilo u “stara vremena” – političke stranke danas same preko svojih medijskih kanala lansiraju informacije i dezinformacije.

Danas svako može vrlo lako i brzo napraviti svoju “štampariju” vijesti. Posljedica je, kao kod pretjeranog štampanja novca, inflacija vijesti i informacija, koje na kraju ništa i ne vrijede. 

Čvršći koraci ka medijskoj regulaciji, načinjeni na temelju dobrih zakona i njihove primjene, razbistrili bi situaciju u za sada haotičnom vašaru onlajn medija u BiH. Prvi korak bi mogao biti transparentnost podataka o vlasništvu medija koji emituje sadržaj. Prije nego što se to dogodi, urednici klasičnih medija mogli bi bar pokušati složno da ignorišu informacije koje dolaze iz tog mraka.

___