Tri filma iz ovogodišnje konkurencije za “Oskara” ponovo su oživjeli diskusiju o holivudskom “prepisivanju” historije.

Krave ispadaju s karoserije kamiona, onda se pridižu pa, kao da otresaju prašinu, stoje i mirno čekaju šta će se dalje desiti. Konj zastaje na semaforu da pređe ulicu, helikopter i avion u niskom letu, tenk traži prečicu, pajseri, pištolji, tuče, pješaci na haubama automobila.
                       

Marinettijeve “oslobođene riječi” su postale “oslobođene slike”, nizovi nadrealnih situacija uhvaćenih kamerom iz uvijek iste perspektive: šoferšajba, suvozačevo mjesto. Sve to ali još i više, nisu primjeri nadrealističke poezije ili slikarstva, nego život na putevima savremene Rusije. Neko se zapitao: odkuda toliko kvalitetnih video snimaka nedavne “meteorske kiše” nad Čeljabinskom, pa, kao odgovor, dobio urnebesnu kolekciju epizoda iz života ruskih vozača. Daljnja istraga je pokazala da su razlozi postavljanja ovih kamera u automobile manje esteski a više praktični. To je jedini načn da se od osiguranja iskamči bilo kakva nadoknada u slučaju saobraćajnog incidenta.

             
Da li su ovo ostvarenja snova i ideja Dzige Vertova, filmadžije iz perioda sovjetske avangarde dvadestih godina prošlog stoljeća? Da li je to ovovremena forma “filma-istine” ili “kina-oka”? Artistička strana Vertovljevog eksperimenta bi,  u ovom slučaju, ostala  po strani.  Ovi vizuelni dokumenti su  dovoljni za sudsku analizu pojedinog predmeta, u najboljem slučaju pogodni za sociološku analizu putinovske Rusije ali nedovoljni za bilo koji korak dalje.  Naročito ne tamo gdje počinje umjetnost a još manje tamo gdje vladaju različite “teorije zavjere”.  Snimci meteora samo su zadovoljili prvotnu radoznalost ali su daleko više zagolicali maštu u objašnjenju onoga što ni visoka rezolucija kamera nije mogla dokučiti. Da li se meteor sam od sebe raspao ulazeći u atmosferu ili su ga raznijele rakete sa Zemlje? Da li je ovo još jedan primjer rada Tvorca “odozgo” ili je u pravu Žirinovski koji otkriva grešku u tajnom testiranju novog američkog oružja?  Epizoda s meteorima je još svježa pa se novi, senzacionalni snimci ili pseudonaučna objašnjenja tek mogu očekivati.

"Umjetnost ne predstavlja ono što je vidljivo, nego stvara vidljivo."  (Paul Klee)
            
Dokument, historijski fakt, pisani a još više onaj usmeno prenošen, ili onaj tek naslućen koji se možda desio, kada stigne do umjetničke obrade, kao po pravilu, izaziva različite reakcije. Iako umjetnost ne bi trebala biti jedini tumač historije, mnogi brzopleti analitičar joj dodaje izuzetnu ulogu.

Srdžbu mi, boginjo, pjevaj Ahileja, Peleju sina,
Pogubnu, kojano zada Ahilejcima tisuću jada, (Homer “Ilijada”)

Još od svojih početaka, još od Ahilejeve srdžbe, umjetnost se bavila emocijom, doživljajem, unutrašnjim bićem a prepuštala vanjsko, faktualno historiji.To bi trebala biti ona  razlika između predstavljanja i stvaranja o kojoj govori Paul Klee. I sve je u redu dok problem ostaje u okvirima teorijskog razmatranja. Praktična realizacija “stvaranja vidljivog” je ono što izaziva nedoumice kod onih koji preferiraju objektivnu prezentaciju historijskih događaja a zaobilaze načelo umjetničke slobode autora  te ukupni estetski utisak kao osnovne kriterije vrednovanja.  Da li zbog svoje popularnosti, reklame ili “čitljivosti” kao medija ili umjetničkog djela, tek filmovi sa historijskim temama su, više nego drugi žanrovi, inicijatori polemika i različitih tumačenja.

Tri filma iz ovogodišnje konkurencije za “Oskara” ponovo su oživjeli diskusiju o holivudskom “prepisivanju” historije.

LINCOLN
                        

Doris Kearns Goodwin je, kao  jedna od najpriznatijih savremenih predsjedničkih historičara, neizbježni televizijski  komentator izbora, godišnjica ili bilo čega vezanog za najodgovorniju funkciju američkog političkog života. Iako je provela  deset godina u pripremama i pisanju knjige “Tim rivala – Politički genij Abrahama Lincolna” bila je fascinirana kada je stigla na mjesto snimanja filma režisera  Stevena Spielberga. “Osjećala sam se kao direktno vraćena u prošlost. Svaki detalj je bio precizno rekreiran.” ( “Time” 5.11.2012)  Precizno za historičara ali još uvijek nedovoljno za one koji su film gledali do takvih pojedinosti kao što su probušeno uho Daniela Day-Lewisa,  do mogućnosti  da je Mary Todd (Sally Field), Lincolnova supruga, uopšte bila prisutna tokom glasanja u Kongresu ili, pak, da li je zastupnik Thaddeus Stevens (Tommy Lee Jones), vatreni pobornik rasne ravnopravnosti, svoju energiju direktno prenosio iz kreveta koji je dijelio sa svojom “obojenom” domaćicom.  Ozbiljnije zamjerke su stigle  sa visokih političkih položaja pa je, tako, Joseph “Joe” Courtney, poslanik iz države Connecticut  u Kongresu, izašao ljut iz kina jer je njegova država, u filmskoj reinkarnaciji glasanja o 13. Amandmanu i ukidanju ropstva, predstavljena “na pogrešnoj strani historije”.  Zastupnik Courtney nije mogao naći niti jedan dokument koji bi pokazao da su predstavnici Connecticuta u Kongresu (House – Dom Predstavnika) 1865. godine glasali protiv ukidanja ropstva. Zato je zatražio da se za buduće DVD izdanje “Lincolna” producenti  izvine za ovu grešku. Umjesto izvinjenja, Joe Cortney kao i svi oni koji su se osjetili pogođeni,  imaju objašnjenje koje je ponudio scenarista filma “Lincoln”.  Ova svojevrsna “fusnota” najbolje definiše  tendenciju koja, pod zaštitnim znakom umjetničkih sloboda, opravdava  pogled na historiju nastao u holivudskoj radionici. “Promijenili smo imena delegata, njihove glasove kao i sam metod glasanja (…)da bi prikazali kako je ishod glasanja bio tijesan…U svim ovim izmjenama mi smo u potpunosti poštovali legitimne standarde u kreiranju historijske drame, što  jeste  “Lincoln” u svojoj suštini.” (Tony Kushner “The New York Times”) “…completely legitimate standards for creation of historical drama” postaje, tako, neograničeni azil u razumijevanju umjetničkih sloboda.

“Ne brini Tony, to je samo film” –  navodno je rekao Alfred Hitchcock glumcu Anthony Perkinsu.
                              
ARGO

“Argo”, jedan od slavodobitnika ovogodišnjeg “Oscara” je najavljen kao “istinita priča labavo vezana  za knjigu/memoare Antonia Mendeza i stvarne događaje”.  Uz ovo ide i slogan: “Film je bio lažan, misija je bila stvarna.” Lažni film, Argo u “Argu”, je suludo smišljena “naučna fantazija” u stilu “Rata zvijezda”. Da li je iko u Iranu pročitao (i u kakvom prevodu) molbu Kanađana da ispitaju moguće lokacije za snimanje, ostaje jedna od nerazjašnjenih tajni. Ali, nije nikakva tajna da mnogi smatraju da je film “Argo”, sam po sebi,  lažan. U cilju dramatske napetosti scenarista Chris Terrio (“Oscar” za najbolju adaptaciju) i režiser Ben Affleck su do te mjere “olabavili” činjenice da su, između ostalog,  Kanađani prikazani samo kao obični jataci, da su dodali scene na pijaci, dječije spajanje isjeckanih papira, dramatičnu trku između švicarskog aviona i bijesnih pazdarana.  Kao da skrivanje šestoro Amerikanaca u Teheranu, u periodu od  4. novembra 1979. godine (upad u ambasadu) do  27. januara 1980. (dolazak u Cirih), nije samo po sebi bilo dramatično, pa su autori “začinili priču” uz pomoć  već poznatih legitimnih standarda. Rezultat je izuzetno napet film  kojeg  je najbolje gledati potpuno ne pripremljen  pa, nakon projekcije, razmišljati samo o čisto filmskom doživljaju te ne tragati za historijskim netačnostima. Ako se neko može zadovoljiti estetskim nivoom “Arga” onda to sigurno nisu Kanađani ili Iranci. Ken Taylor, nekadašnji kandski ambasador i jedan od stvarnih protagonista izbavljenja Amerikanaca, traži javno priznanje njihove uloge a Iran najavljuje vlastiti film, nešto kao “Argo-Contra”, kojim će razotkriti sve laži “holivudizma”. (3rd annual Hoolywoodism conference, Tehran 3-6 February 2013)

ZERO DARK THIRTY
                

Treći film s bremenom historiografskih kontraverzi  jasan je dokaz kolika je prednost “sedme umjetnosti”  u odnosu na druge medije. Tema upotrebe torture bila je predmet knjiga, istraživačkog novinarstva (članci u časopisu “New Yorker”) a Dana Priest (“The Washington Post”) je 2006. godine dobila Pulitzerovu nagradu za reporterski rad u istraživanju  tajnih zatvora (“black site prisons”) koje je, tragajući za potencijalnim teroristima, CIA instalirala širom svijeta. Ali ništa od toga nije izazvalo ni približne reakcije kao film “Zero Dark Thirty”.

Pitanje torture poslije 11. septembra je jedna od onih odrednica koje dijele američko mnijenje u nekoliko grupa. Žestoke rodoljupce zastupaju oni što smatraju da je u ratu protiv terorizma sve dozvoljeno. Nasuprot njima stoje borci  za ljudska prava koji isti taj rat vide kao “prazan prostor” u kome vlada bezakonje pod maskom patriotizma i državne sigurnosti. Treću grupu bi činili skeptici koji sumnjaju u bilo kakvu vjerodostojnost priznanja iznuđenih torturom.

“Zero Dark Thirty” je nedvosmislen: CIA je pronašla bin Ladenovog kurira Abu Ahmed al-Kuwaitija primjenom turture nad zatvorenicima. Bio je to ključni detalj koji je doveo, ne do neke pećine u planini, nego do pakistanskog ljetovališta  Abbottabad, do 2.maja 2011. i akcije Tima “SEAL 6”. Kao da ništa drugo u 160 minuta trajanja filma nije privuklo pažnju: džaba sva kompleksnost lika CIA agenta Maye, džaba je režiserka Kathryn Bigelow izbjegavala crno-bijelu šemu “dobri-loši” momci, džaba sva istraživanja scenariste  Marka Boala, džaba perfekcija u filmskoj verziji završne akcije.  Recepcija “Zero Dark Thirty” se svela na samo jedno pitanje: tortura – da ili ne? Rezultat je paradoksalan. Film je potpuno zaobiđen na dodjeli “Oscara” a oni koji su ga, navodno, naručili, političari i CIA, doživljavaju ga kao “potpuno netačan”. Na drugoj strani, oni koji uvijek pronalaze neraskidivu vezu između američke politike i Hollywooda sarkastično dodjeljuju ovom filmu “Oscar za propagandu”.

&

Nakon što je na odgovarajućem mjestu odobrena ideja izbavljenja američkih diplomatskih službenika iz Teherana, Tony Mendez (Ben Affleck) se upućuje  do  Johna Chambersa (John Goodman) CIA “čovjeka za vezu” u Hollywoodu.
Tony Mendez:  Trebaš mi pomoći da napravimo lažni film.
John Chambers:  Pa…Stigao si na pravo mjesto.