Nauka je tema za koju ne vlada pretjerano interesovanje medija usredotočenih na sadržaje koji donose popularnost i klikove poput politike, crne hronike, zabave.

foto: pixabay/ilustracija

Nauka iz dana u dan napreduje, a gotovo svakodnevno se sprovode različita istraživanja koja za cilj imaju podizanje kvaliteta života u globalnom selu u najširem smislu. Prethodne dvije godine obilježila je pandemija virusa korona i čini se da se gotovo svi naučni i istraživački napori usmjeravaju upravo na rješavanje ovog globalnog zdravstvenog problema. U tom smislu jedno od najznačajnijih naučnih otkrića u prethodne dvije godine predstavlja vakcina protiv COVID-19. Pandemija virusa korona je počela početkom 2020, a već krajem te godine (8. decembra) je devedesetogodišnja Margaret Keenan bila prva vakcinisana osoba u svijetu, čime je označen početak procesa imunizacije protiv virusa korona koji do danas traje. Iako je COVID-19 tema broj jedan, postoje i brojna druga istraživanja u različitim oblastima koja su obilježila godinu koja je iza nas kao što su slijetanje NASA-inog vozila na Mars, otkriće lobanje čovjeka stare više od 140 hiljada godina u Kini, puštanje u opticaj vakcine protiv malarije. 

Početak 2021. godine obilježen je slanjem najnaprednijeg NASA-inog istraživačkog vozila “rover Perservance” na Mars u okviru misije “Mars 2020”. Zanimljivo je da je ovo vozilo sletilo u krater koji se zove “Jezero”, a koji je ime dobio po istoimenoj opštini koja se nalazi u Bosni i Hercegovini između Jajca, Šipova i Mrkonjić Grada. Takođe, u tom mjestu je bilo organizovano javno praćenje slijetanja rovera na Mars.

Ipak, značaj rovera nije toliko u tome što je sletio u “Jezero” nego što će pokušati da otkrije potencijalne tragove života na Marsu. Osim toga, jedan od zadataka te misije jeste ispitivanje mogućnosti transformacije CO2 u kiseonik (02) koristeći tzv. MOXIE (Mars Oxygen ISRU Experiment) tehnologiju.  To vozilo opremljeno je sa 23 kamere, a prvi put u istoriji će biti snimljeni ne samo video nego i audio zapisi sa te planete. Osim toga, rover je opremljen i dronom “Ingenuity” (genijalnost), koji je prvo leteće vozilo u istoriji kojim se upravljalo sa Zemlje na drugoj planeti. Istorijski let Ingenuity-a trajao je ukupno 39,1 sekundu i desio u aprilu 2021. godine. Do sredine decembra 2021. helikopter je izvršio 18 uspješnih letova.

Osim velikog uspjeha misije “Mars 2020” treba istaći i druge misije koje su isto tako bile zapažene tokom prošle godine. Svemirska sonda “Hope” Ujedinjenih Arapskih Emirata uspješno je ušla u orbitu Marsa kako bi proučavala atmosferu i vrijeme. Takođe, kineski rover “Zhurong” sletio je na Mars u maju sa ciljem da istraži geologiju planeta i traži znakove vode.

Sljedeći značajan događaj u kontekstu naučnih otkrića, desio se sredinom prošle godine, kada su kineski naučnici u Harbinu na sjeveroistoku Kine otkrili drevnu ljudsku lobanju, za koju se smatra da je pripadala vrsti “Homo longi” (čovjek zmaj). Ime “Homo longi” je izvedeno od pojma Long Jiang, što znači “Zmajeva rijeka”. Naučnici smatraju da kosti lobanje pripadaju muškarcu starom oko 50 godina koji je živio u šumovitom, poplavnom području. Prema nalazima istraživača ta vrsta ljudi je u evolutivnom smislu srodnija savremenom čovjeku od neandertalaca. U tom smislu otkriće predstavlja potpuno novo saznanje o evolutivnom putu ljudske vrste, koje do sada nije bilo poznato. “Čovjek zmaj” je navodno živio u Istočnoj Aziji prije najmanje 146.000 godina. Zanimljivo je da je lobanja prvi put pronađena još tridesetih godina XX vijeka. Nju je pronašao radnik tokom izgradnje mosta na rijeci Songhua koja prolazi kroz grad Harbin u Kini. U to vrijeme taj grad je bio pod okupacijom Japana pa je radnik, kako bi sačuvao lobanju za koju je smatrao da je od velike vrijednosti, sakrio na dno porodičnog bunara, gdje je bila više od osamdeset godina. Pred kraj života tajnu je otkrio članovima svoje porodice, koji su lobanju 2018. godine predali u ruke profesora Ji Qiangu sa kineskog univerziteta Hebei.

Konačno, nakon višedecenijskih istraživanja koja su koštala više stotina miliona dolara, Svjetska zdravstvena organizacije (SZO) je u oktobru 2021. godine odobrila vakcinu protiv malarije. Potvrda je uslijedila nakon pilot programa imunizacije u Gani, Keniji i Malaviju koji se provodio od 2019. godine. Vakcinu “RTS.S” koja se popularno zove “Mosquirix” razvila je britanska farmaceutska kompanija “GlaxoSmithKline” i prema ocjeni naučnika nivo efikasnosti u borbi protiv malarije je 75 posto. Inače, vakcina se primjenjuje na djeci mlađoj od pet godina u seriji od četiri injekcije. Iako nije magični štapić koji preko noći rješava problem malarije, vakcina je ogroman iskorak u borbi protiv opake bolesti. Inače prenosnik bolesti je jedna vrsta tropskog komarca Anophelesa, koji ubodom unosi parazita Plasmodium u čovjeka. U svijetu se svake godine malarijom zarazi 300—350 miliona ljudi, od čega više od 400.000 umire. Većina slučajeva se događa u tropskim krajevima, a najveći broj žrtava je u supsaharskoj Africi, (92%), pri čemu su dvije trećine umrlih djeca mlađa od pet godina. Francuski ljekar Alfons Laveran je 1907. godine dobio Nobelovu nagradu za medicinu i fiziologiju za svoje otkriće uzroka malaraije, dok je poznati biolog Robert Koh otkrio da se malarija uspješno može spriječiti isušivanjem močvara koje su prirodno stanište komaraca koji prenose malariju.

Naučna otkrića (ne)postoje na dnevnom redu online medija u BiH

Kada je riječ o BiH, može se reći da generalno nauka predstavlja temu za koju ne vlada pretjerano interesovanje medija. Crna hronika, zabava, dnevno političke aktuelnosti su ono što donosi klikove, veću gledanost i čitanost pa je jasno zašto je nauka po pravilu na margini medijskih izvještavanja. Osim toga, ni političke elite ne posvećuju dovoljno pažnje nauci. Tome u prilog svjedoči i izjava predsjednice Savjeta za obrazovanje koje funkcioniše pri Ministarstvu civilnih poslova BiH, Ljerke Ostojić, da izdvajanja za nauku zauzimaju 0,1 posto državnog budžeta. S obzirom na to da je nauka prisutna samo u tragovima na bh. društvenoj sceni, jasno je zbog čega je odluka Parlamentarne skupštine BiH iz januara 2020. godine kojom se BiH obavezuje da “neće okupirati Mjesec i druga nebeska tijela”, predstavljala sjajan poligon za zbijanje šala i ismijavanje.

Ipak, neka od najznačanijih naučnih otkrića koja su obilježila prošlu godinu su se našla na agendi najčitanijih portala u BiH kao što su Klix.ba, Avaz.ba, Nezavisne.com i Hercegovina.info. Na portalu Klix.ba mogu se pronaći vijesti o odobravanju vakcine protiv malarije kao i čitav niz tekstova o slijetanju i ostalim aktivnostima NASA-inog rovera na Mars. Međutim, nismo uspjeli pronaći tekst o otkriću lobanje “čovjeka zmaja”. Kada je u pitanju Klix.ba pohvalno to što taj portal ima stalnu temu “nauka” koja se nalazi u okviru rubrike “scitech”. U prosjeku tu bude objavljeno oko 30 tekstova mjesečno ili jedan tekst dnevno posvećen nauci.

Portal Avaz.ba je objavio tekst o vakcini protiv Malarije, kao i seriju tekstova o slijetanju NASA-inog rovera na Mars, dok je izostavljen tekst o pronalasku lobanje “čovjeka zmaja”.  Na tom portalu postoji podtema posvećena nauci koja je, ni manje ni više, smještena u širu rubriku koja se zove “zabava”. Nauka se tako našla rame uz rame sa “ukrštenicom” i “mozgalicama”, “zanimljivostima”, rubrikom “kiosk” i “twitter”, ali i zajedno sa temom koja je posvećena IT-u. Upravo ova činjenica možda najbolje oslikava odnos medija prema nauci, kao temi koja je dio neke neobavezne razbibrige i zabave. Takođe, može se primjetiti da se značajno manje prostora ustupa nauci na Avaz.ba. Ilustracije radi, u rubrici nauka je u zadnjem mjesecu prošle godine objavljen samo jedan tekst “Danas u svemir ide najskuplji i najmoćniji teleskop u historiji”, dok je u oktobru iste godine objavljeno svega dva teksta. U novembru 2021. godine je objavljeno ukupno 15 tekstova, što je značajno više u odnosu na oktobar i decembar, ali i dalje je taj broj manji nego u drugim medijima koje smo analizirali.

Na portalu Nezavisne.com smo uspjeli pronaći više tekstove koji se tiču misije “Mars 2020” kao i tekst koji se tiče otkrića lobanje čovjeka zmaja, dok se vijest o odobravanju vakcine protiv malarije ne može pronaći na tom sajtu. Slično kao i prethodni portali, i Nezavisne.com takođe imaju rubriku posvećenu tehnologiji i nauci. Ipak, za razliku od drugih portala ta rubrika je kod Nezavisnih novina značajno raznovrsnija, jer je podijeljena na podteme kao što su svemir, okolina, internet, istorija, naoružanje, programi, hardware, gadgets. Ovdje je zanimljivo to što se velika većina podtema na neki način tiče tehnologije, što može da govori u prilog tvrdnjama da je na globalnom nivou u toku proces svojevrsne “tehnologizacije nauke”, pri čemu samo ono što ima predznak nekog tehnološkog progresa se smatra za naučno relevantno. Takvu matricu u određenoj mjeri preuzimaju i reprodukuju sami mediji na globalnom nivou.  Slično kao na portalu Klix.ba i ovdje se u prosjku objavi jedna (uglavnom agencijska) vijest dnevno koja se može smjestiti u kontekst naučnih sadržaja.

Analizirali smo i rad portal Hercegovina.info koji je prema sajtu Alexa.com jedan od najposjećenijih u BiH. U okviru tog portala uopšte ne postoji rubrika koja je posvećena nauci, ali poređenja radi, postoji rubrika posvećena religiji. Ipak, pronašli smo da je na tom portalu objavljena vijest o vakcinama protiv malarije, dok nismo uspjeli pronaći tekstove o lobanji “čovjeka zmaja” i slijetanju NASA-inog rovera na Mars (iako postoje neki drugi tekstovi koji su povezani sa misijom “Mars 2020”).  S obzirom na to da ne postoji rubrika koja je posvećena nauci na tom portalu, nismo uspjeli ispratiti dnevnu/mjesečnu dinamiku objavljivanja tekstova koji se tiču ove teme.

Ipak, ono što je specifično za sve portale jeste da su sadržaji koji se objavljuju u rubrici nauka uglavnom preuzeti iz novinskih agencija ili drugih (po pravilu) zapadnih medija. Prema tome, prosječan broj objavljenih tekstova o nauci kao i njihov karakter (uglavnom preuzete agencijske vijesti) svjedoče o jednoj, uslovno rečeno, nezaintresovanosti za ovu oblast. Stiče se utisak da se sadržaji objavljuju tek reda radi, da se popune postojeće rubrike, dok originalni analitički tekstovi kao i intervjui sa stručnim sagovornicima o nekim naučnim pitanjima i aktuelnim naučnim dostignućima uglavnom izostaju sa dnevnog reda tih portala. Kao što se može vidjeti, nauka nije u značajnijoj mjeri (ni kvantitativno ni kvalitativno) prisutna na dnevnom redu najčitanijih portala.

Ipak sa druge strane postoje pozitivni primjeri specijalizovanih portala i blogova koji su u potpunosti posvećeni nauci. Ti, uslovno rečeno, alternativni izvori informacija doprinose raznovrsnosti sadržaja i tema koje se ne mogu pronaći na dnevnom redu informativnih medija. Jedan od najpopularnijih je svakako Quantum of science koji uređuje Jelena Kalinić iz Sarajeva, a koji je posvećen promociji prirodnih nauka i borbi protiv antinauke. Kalinić je pokrenula i istoimeni YouTube kanal koji za sada ima više od 2,5 hiljade pratilaca. Na tom kanalu objavljuje animirane lekcije iz nauke, koje su namijenjene školarcima, ali i njihovim roditeljima i nastavnicima.

Osim toga, prema podacima koji su dostupni u BiH se može pronaći još nekoliko specijalizovanih sajtova koji su u najširem smislu povezani sa naukom. To su sajtovi Bh.documentary.net koji je naučno popularni magazine otvorenog karaktera, u kojem mogu objavljivati svi zainteresovani pojedinci ukoliko se pridržavaju uputa koje su istaknute na sajtu. Sajt predstavlja manje poznate, nedovoljno ili nikako istražene zanimljive naučne teme s domaćih prostora na dokumentovan i istraživački način. Portali e-zdravlje.ba i Zdravlje.ba nude svojoj publici korisne, provjerne i pouzdane informacije o zdravlju, ishrani i liječenju, što se u jednom širem smislu odnosi na naučna dostignuća iz oblasti medicine. Školegijum predstavlja platformu za kritičku analizu obrazovnih politika i praksi u Bosni i Hercegovini, u okviru šire kampanje za suštinsku i opsežnu reformu obrazovnog sistema, te se kao takav može podvesti pod kišobran specijalizovanih portala koji se bave naukom. Sadržaji koji se objavljuju na tim portalima se uglavnom ne mogu pronaći na dnevnom redu mainstream medija, što ih čini značajnim “svjetlima na kraju tunela” na domaćoj medijskoj sceni. 

___