U Beogradu je u decembru promovirana publikacija pod naslovom “Reči i nedela: Pozivanje ili podsticanje na ratne zločine u medijima u Srbiji 1991-1992” koju je uredio zamjenik glavnog tužioca za ratne zločine Bruno Vekarić. Publikacija je dio projekta “Pravda i ratni zločini”, a rezultat je jednoipogodišnjeg istraživanje koje je uradila interdisciplinarna grupa sastavljena od pravnika i historičara (Ivan Boljević, Dorde Odavnić, Vladimir Petrović, Svetisav Rabrenović, Bogdan Stanković, Jasna Sarcević Janković, Novak Vuco i Milica Vukogić).

Postoji osnov za procesuiranje

Analiza se odnosi na period sa kraja osamdesetih i početka devedesetih godina prošlog vijeka, sa fokusom na izvještavanje medija u Srbiji tokom rata u Hrvatskoj. Generalni zaključaj je da su tamošnji mediji bili “ratnohuškački raspoloženi” i “ispod svakog profesionalnog i ljudskog nivoa”, te da postoji osnov za procesuiranje, ali je teško odrediti koga – novinara koji su izvještavali, urednika ili nalogodavaca, odnosno političara.

Autori publikacije smatraju da “nema nikakve sumnje da su medij i u Srbiji, počev od 1988. godine, dakle na obzorju rata i raspada Jugoslavije, bili potpuno kontrolisani.” Iznose podataka, pozivajući se na rezultate istraživanja javnog mnijenja, kako se veći dio javnosti u Srbiji oslanjao na informacije plasirane u državnim medijima, odnosno onim koji su bili po kontrolom tadašnje politike. Početkom devedesetih nezavisni mediji su pokrivali tek 10 posto populacije, i to uglavnom u Beogradu. Do kraja dekade se procenat popeo na nekih 25 posto, a sve do 2000. nije preošao 35 posto.

S druge strane Drugi dnevnik državne televizije koji je emitovan u 19.30, svakodnevno je na području Srbije pratilo više od tri miliona gledalaca. “Istraživanja su pokazala da je skoro 30% njih u potpunosti verovalo onome što bi čulo na TV vestima. Njih 46% kadgod je i sumnjalo. Tek 12% gledalaca uviđalo je da češće nije baš tako kako se kaže.”

Drugi dnevnik državne televizije koji je emitovan u 19.30, svakodnevno je na području Srbije pratilo više od tri miliona gledalaca. “Istraživanja su pokazala da je skoro 30% njih u potpunosti verovalo onome što bi čulo na TV vestima. Njih 46% kadgod je i sumnjalo. Tek 12% gledalaca uviđalo je da češće nije baš tako kako se kaže.”

Tužilaštvo za ratne zločine je objavilo publikaciju nakon što je Nezavisna unija novinara Srbije (NUNS) podnijela krivičnu prijavu protiv novinara i urednika  Radio televizije Beograd i Novi Sad, te listova Politika i Večernje novosti, a zbog njihove uloge u ratu. Tužilaštvo još uvijek vodi istragu, ali su odlučili objaviti dio dostupnih materijala “koji neće ugroziti dalji tok istrage”, a kako bi potaknuli javnu diskusiju o ulozi medija tokom rata. “Studija obuhvata i primere izveštavanja…koji nemaju za cilj da presuđuju umesto suda, već da podstaknu argumentovanu javnu debatu za koju se nadamo da će doprineti rasvetljavanju okolnosti koje su dovele do profesionalnog sunovrata srpskih medija, a cilj je i sprečavanje njihove zloupotrebe u budućnosti”, navodi se u publikaciji.

Koga procesuirati?

Analizirajući pravne osnove za procesuiranje “medijskih zločina”, autori navode kako je jedina mogućnost “uspostavljanje eventualne odgovornosti zaposlenih u medijima za podstrekavanje na krivična dela protiv međunarodnog humanitarnog prava i posebno krivično delo koje je bilo inkriminisano i u vreme ratnih dešavanja na prostoru bivše Jugoslavije (a takođe danas nije zastarelo), odnosno pozivanje na krivično delo pozivanja i podsticanja na izvršenje ratnih zločina.” Dilema ostaje, koga procesuirati. “Sa aspekta društvene odgovornosti, čini se opravdanij i stav da se vodi istraga i eventualni postupak protiv glavnih i odgovornih urednika ili zamenika urednika nego protiv pojedinih novinara. Ovo iz više razloga, a pre svega zbog činjenice da su urednici početkom devedesetih godina postavljani na takva mesta po političkoj podobnosti i što su zahvaljujući tome imali i širi uvid u politiku prema ratnim dešavanjima kao i zbog toga što su po prirodi svog posla imali uvid u celokupan rad novinara i izveštača, u izgled i sadržaj celih izdanja novina pre njihovog objavljivanja, kao i u opšti kontekst koji će njihov dnevni list pružiti čitaocima. Oni su, takođe, zahvaljujući svojim pozicijama, imali pristup i uvid u vesti koje su objavljivale druge novinske agencje i mogli da vrše selekcij u vesti, članaka i intervijua koji će se objaviti u njihovim listovima,” zaključuju autori.

Publikacija otvara još jedno važno pitanje, a tiče se dokazivanja tokom eventualnog krivično-pravnog postupka da su medijski izvještaji zaista potakli nekoga da izvši zločin. “Komentar krivičnog zakona...je dosta jasan u ovom pogledu i stoji na stanovištu da nije potrebno nastupanje posledice... U svetlu ove analize čini se da radnja izvršenja krivičnog dela mogu biti različiti metodi sprovođenja govora mržnje koji su navedeni ranije odnosno dehumanizacija neprijatelja, viktimizacija sopstvenih građana, lažno izveštavanje, generalizacije i nepravljenje razlike između civila i neprijatelja i veličanja ratnih zločina.”

Metode “medijskih zločina”

U dijelu publikacije u kojem se analiziraju metode korištene u srbijanskim medijima, a u ratno huškačke svrhe, kao jedna od metoda navodi se “iskrivljavanje ili zataškivanje istine u funkciji formiranja javnog mnjenja”. “Jedna od najčešćih formi manipulacije je bila ne-informisanje. Iako su činjenice bile široko dostupne u stranoj štampi i distribuirane od strane svetskih agencija, naši mediji nisu ni jednom rečju pomenuli činjenicu da je, na primer, 19.10.1992. i 16.01.1993. počinjen masakr u Sarajevu ili da je 18.03.1993. porušeno svih pet džamija u Bijeljini. Za bombardovanje Dubrovnika javnost u Srbij i je saznala tek 2002. uoči isporučivanja generala Jokića Hagu, a o masakru u Srebrenici više se saznalo tek kada su pohapšeni članovi paravojne formacije Škorpioni. Čak i 2009. u ispitivanju Beogradskog centra za ljudska prava, manje od 35% ispitanih građana Srbije imalo je pravu informacij u o događajima u Srebrenici!”

“Jedna od najčešćih formi manipulacije je bila ne-informisanje. Iako su činjenice bile široko dostupne u stranoj štampi i distribuirane od strane svetskih agencija, naši mediji nisu ni jednom rečju pomenuli činjenicu da je, na primer, 19.10.1992. i 16.01.1993. počinjen masakr u Sarajevu ili da je 18.03.1993. porušeno svih pet džamija u Bijeljini. Za bombardovanje Dubrovnika javnost u Srbij i je saznala tek 2002. uoči isporučivanja generala Jokića Hagu, a o masakru u Srebrenici više se saznalo tek kada su pohapšeni članovi paravojne formacije Škorpioni. Čak i 2009. u ispitivanju Beogradskog centra za ljudska prava, manje od 35% ispitanih građana Srbije imalo je pravu informacij u o događajima u Srebrenici!”

Kao još jedna metoda korištena u medijskim izvještajima spominje se “iskrivljavanje informacije u tendenciji prikrivanja istine”. “Naši mediji koristili su nekoliko svesnih lingvističkih trikova. Prvi, i najčešći, bila je semantička inverzija – korišćenje reči koje su, govoreći o nekom događaju, pridavale tom događaju sasvim suprotno značenje od onog istinskog. Osvajanja gradova nazivana su „oslobađanjem“, Srbi su vodili „defanzivne ofanzive“ i tome slično. Drugi način je bio pomoću semantičke disperzije – korišćenjem reči koje razvodnjavaju pojam i čine ga manje razumljivim i tako umanjuju značaj događaja ili ga prikazuju na eufemistički način. Treći oblik iskrivljavanja informacije sastojao se tome da su se, u pozivanju na pojedine istorijske događaje, direktno menjali istorijski podaci u funkcij i manipulacije (broj žrtava u Jasenovcu je uvećavan, a broj žrtava u Srebrenici je sistematski umanjivan, na primer).”

Mediji su također “izmišljali informacije”, navodi te uz obrazloženje kako je tokom rata bilo više primjera izmišljenih informacij koje su javno demantovane, a da demanti nije nikada objavljen. “Iz tek oslobođenog Vukovara javljalo se o 41 masakriranoj bebi, a TVNS (reporter Đorđe Gajdošević) je objavio da je “u jednom ustaškom gnezdu nađena ogrlica od dečijih prstiju”…. ili izveštaj Rade Đokić na samom početku rata u Bosni, u kojem ona saopštava da u sarajevskom zoološkom vrtu lavovima bacaju srpsku decu.”

Zločin kao kolateralna “nužnost”

Posljedice medijskih manipulacija iz devdesetih vrlo su vidljive i danas u medijima, i generalno u javnosti. Tako su mediji tokom rata vješto pronalazili načine da plasiraju informacije “u funkciji opravdavanja ratnih zločina”. “Tvrdnjama da je „to rat“ i da su u ratu zločini „neizbežni“, razvodnjavala se individualna krivica i individualna odgovornost za zločine, a krivica izdizala na kolektivni nivo. Psihološki cilj svih ovih manipulacija je bio da prikaže srpsku stranu rata kao pravednu, defanzivnu, ugroženu i humanu, a onu drugu stranu kao nepravednu, ofanzivnu, ugrožavajuću i nehumanu. Praktični cilj je bio, naravno, da opravda ratne poduhvate režima u Srbiji i „srpskog nacionalnog programa“, podigne motivaciju za rat i motivaciju za učešće u ratu,” zaključuju autori publikacije te dodaju kako je “prikrivanje i opravdavanje ratnih zločina od strane zvaničnih, državnih medija, u trenutku kada su oni postali javna tajna, slalo poruku da ratni zločini nisu „ništa strašno“, da oni nisu neprihvatljivi i protivni „srpskoj stvari“, te, samim tim, da ne bi trebalo ni da budu osuđivi i kažnjivi – ni zakonski, ni moralno. Istovremeno, prikazivanjem zločina kao kolateralne „nužnosti“ rata i time indirektno podizanje odgovornosti na nivo cele nacije (države), postizan je cilj da se javno mnjenje mobiliše u odbranu „naših“ zločina i njihovih počinioca, umesto da se kažnjavanje ratnih zločina prikaže kao nacionalni i moralni interes – da bi se individualizacijom krivice sprala ljaga sa celog naroda.”

Analizirajući mogućnosti za procesuiranje onih koji su se povinovali naredbama, autori ističu “pitanje tanke linije”, odnosno “pitanje odnosa između nedozvoljenih metoda kakav je govor mržnje i slobode izražavanja medija” zaključujući kako, ako se pogledaju posljedice ratova, postaje jasno da “sloboda medija ne sme i ne može da bude apsolutna, ukoliko njena zloupotreba dovodi do ugrožavanja drugih sloboda i prava građana.” Ipak, u analizi se postavalja pitanje da li će se nakon završenog pretkrivičnog postupka koje vodi Tužilaštvo za ratne zločine “ispitavanja uloge konkretnih zaposlenih u medijima, konteksta u kojim je takvo izveštavanje medija vršeno i ostalih relevantnih činjenica biti zauzet stav da primenjeni metodi dostižu onaj stepen neobjektivnosti i kriminalne namere kada izveštavanje medija zaslužuje krivičnu odgovornost zaposlenih u njima.“

Medijske arhive iz ratova nestaju

U samoj publikaciji je dosta informacija koje su već poznate, objavljivane u naučnim radovima te u medijima, ili publikacijama koje su radile nevladine organizacije, kao što je Fond za humanitarno pravo iz Beograda. Autori su pokušali rekonstruisati kako je razvijana propaganda i kako je Milošević preuzeo kontrolu nad medijima. Navode da je samo istraživanje bilo otežano s obzirom da arhive iz perioda ratova nestaju. To se naročito odnosi na arhive elektronskih medija, odnosno državne televizije Srbije gdje je arhivska građa tokom godina uništavana namjerno.  Tako se navodi podataka da su “urednici – partijski cenzori” tih godina određivali šta će se čuvati za budućnost, uništavajući veliki broj snimaka.

Samo istraživanje bilo otežano s obzirom da arhive iz perioda ratova nestaju. To se naročito odnosi na arhive elektronskih medija, odnosno državne televizije Srbije gdje je arhivska građa tokom godina uništavana namjerno.  Tako se navodi podataka da su “urednici – partijski cenzori” tih godina određivali šta će se čuvati za budućnost, uništavajući veliki broj snimaka.

Za sada nijedna zemlja u regionu, a u svim je bilo ratno huškačke propagande, nije pronala način kako se nositi sa tim, bilo u krivično pravnim postupcima, bilo unutar novinarske profesije. Sudovi, uključujući onaj u Haagu, redovno u presudama koje izriču za ratne zločine spominju ulogu medija koji su huškali na rat i mržnju. Novinari sve češće diskutuju o ovoj temi, ali je malo toga urađeno. Možda je Srbija zemlja gdje je sama profesija uložila najviše truda da nešto urade po ovom pitanju. Tako je Sud časti Udruženja novinara Srbije je 5. decembra 2000. trajno iz članstva isključio osam glavnih i odgovornih urednika, a zbog njihovog rada tokom ratova. Devet godina kasnije, NUNS je podnio krivičnu prijavu protiv novinara i medijskih kuća koje smatraju odgovornim za širenje ratne propaganda. Ova publikacija je ustvari prvi odgovor na prijavu od prije godinu i po. Tokom istraživanja, uz odobrenje Tužilaštva za ratne zločine, članovi tima su razgovarali  sa novinarima i urednicima Polike, Tanjuga, RTV Beograd, RTV Novi Sad, te su imali uvid u arhive ovih medija, što do sada teško da je nekome bilo omogućeno. U publikaciji se iznosi zaključak da su mediji uređivani “iz jednog centra. Milošević je imao svoje odane ljude, vrlo umešne i talentovane za oblikovanje dnevno potrebne medijske slike događaja koji su se nizali jedan za drugim.”

Koliko će ova publikacija zaista podstaći javnu diskusiju, ostaje da se vidi kao što ostaje da se vidi da li će Tužilaštvo za ratne zločine Srbije pronači način da podigne optužnice za medijske zločine.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Publikacija “Reči i nedela: Pozivanje ili podsticanje na ratne zločine u medijima u Srbiji 1991- 1992” može se preuzeti ovdje.