Usprkos ispoliranom govoru, kontroliranju jezika tijela i dobrom poslu obavljenom od strane Nikolićevog tima za odnose s javnošću, njegova stvarna politička agenda ostaje nepromijenjena.
Sedmog maja 2013. godine na državnoj televiziji Bosne i Hercegovine, BHT1, prikazan je, u emisiji “Interview 20”, intervju Sanele Prašović Gadžo sa predsjednikom Republike Srbije Tomislavom Nikolićem u kojem Nikolić smirenom ali melodramatičnom retorikom nudi izvinjenje u ime srpskog naroda za zločine počinjene u Srebrenici. Izvinjenje je odmah postalo vijest broj jedan u regionu, samim tim što je kompletan intervju “procurio” na youtube čitave dvije sedmice prije prikazivanja istog na televiziji, ali i zato što je Nikolić, poznat kao velikosprski nacionalista, obično više prepoznatljiv po provokativnim i neotesanim nacionalističkim i šovinistickim izjavama, poput tvrdnji da je Hrvatska okupator srpske zemlje, te protivljenja izručenju Karadžića i Mladića Haškom tribunalu i Deklaraciji o Srebrenici, ali veoma rijetko po skromnosti i skrušenosti kakvu je prikazao u ovom intervjuu. Konačno, obzirom da se Nikolić, kao možda najvažnija osoba za napredak procesa pomirenja u regiji, do sada niti jednom nije obratio direktno bosanskom gledalaštvu, interes za njegov prvi javni nastup, bio je, logično, ogroman.
Zaista, ovakvog Tomu Nikolića malo je ko prepoznao. Čovjek krupnog stasa i tankih živaca, bivši radikal i dugo godina Šešeljeva desna ruka, još do 2007. godine bio je tvrdokorni anti-globalista, koji je posvetio život borbi protiv američke i EU hegemonije, te dogovarao supranacionalnu uniju Srbije sa Rusijom i Bjelorusijom, pa iste godine spajanje Srbije sa Republikom Srpskom, Crnom Gorom i Krajinom u zajedničku Balkansku državu, da bi se, samo godinu dana kasnije predomislio, sada zagovarajući Srbiju u Evropi, a radikalni zaokret pravdajući citatom iz francuskog prosvjetiteljstva o tome da samo budale ne mijenjaju mišljenje. Nakon ove promjene dolazi i definitivni razlaz sa Šešeljom, koji njega i njegove kolege koji su napustili SRS da bi osnovali sopstvenu stranku javno naziva izdajnicima, zapadnim agentima i marionetama. Intervju koji je fokus ovog teksta, dolazi dakle kao nastavak jednog novog, umjerenijeg tona koji se Nikolić trudi da zauzime (sa ograničenim uspjehom) u međunarodnim relacijama posljednjih godina, a posebno otkako je napokon zauzeo mjesto predsjednika Srbije. Ne čudi stoga, što su, uprkos skepsi sa kojom su udruženja žrtava u Bosni i Hercegovini dočekala njegovo izvinjenje, međunarodne reakcije bile više nego povoljne, a Charles Crawford, bivši britanski ambassador u Beogradu, naziva ovu promjenu tona ni manje ni više nego impresivnom.
Klečanje pred Evropom
Šta je, dakle, doprinijelo ovakvom oduševljenju zapadnih medija javnim istupom čovjeka, u šali poznatog kao Toma diploma radi sumnji da nikada nije ni završio fakultet? Čak i površna analiza držanja srbijanskog predsjednika nužno bi ustvrdila rezervisanost i jedan zapravo prkosan stav proturječan pomirljivom tonu i blagim riječima, ali, na Nikolićevu sreću strani mediji prenijeli su samo tekst, dok je atmosfera intervjua ostala analitički zanemarena.
U samom izvinjenju prepoznajemo više ključnih elemenata, bitnih za analizu. Za razliku od Josipovićevog izvinjenja, koje se, poput Nikolićevog također koristilo dvoznačnošću jezika da prizna krivicu koju istovremeno poriče (Josipović je rekao da da je RH doprinijela stradanjima u Bosni, umjesto da ih je skupa sa Srbijom uzrokovala, što bi bilo tačnije), Nikolić koristi mnogo više dramatike u svom izboru riječi, insistirajući na tome da on kleči i traži pomilovanje za Srbiju zbog zločina koji je izvršen u Srebrenici.
Glagol “klečati” ovdje nije slučajno izabran, ali teško da ima ikakve veze sa stvarnim emotivnim kajanjem srbijanskog predsjednika, koji je na kraju krajeva bio jedan od zagovarača politike koja je razultovala zločinom u Srebrenici, ali ukazuje na to da se Nikolić za intervju dobrano pripremio, te da je ovladao relevantnim vještinama bitnim za kreiranje odnosa sa javnošću. Ne smije se, naime, zaboraviti da je ovaj intervju urađen u vrijeme kada se Srbija nalazi u možda najgoroj krizi ikada, a koja je još više pogoršana stanjem na evropskim tržištima. U ovakvoj situaciji, Brisel je zapravo jedini realan izlaz za Srbiju, a odnosi sa Evropom nužno postaju glavni prioritet Nikolićeve administracije. Izraz klečanje se, tako, ovdje koristi, da bi se podsjetila evropska javnost na čin padanja na koljena njemačkog kancelara Willyja Brandta, 1970-e ispred Spomenika junacima Varšavskog Geta, koji ne samo da je izazvao šok u Evropi, već je slika prvog čovjeka Njemačke kako pada na koljena pod teretom zločina prošlosti postala ključnom simbolikom u svim pitanjima nacionalne krivnje, uvodeći riječ “Kniefall” u njemački vokabular.
Nikolić dakle zaista kleči, ali ne toliko pred žrtvama koliko pred vratima Evropske Unije koja je saradnju po pitanju Kosova (Nikolić je samo nekoliko dana prije intervjua pristao i na normalizaciju odnosa izmedju Beograda i Prištine) te poboljšanje susjedskih odnosa sa okolnim državama postavila kao uslove za pridruživanje Uniji. Kroz identifikaciju s Brandtom Nikolić Srbiju stavlja u isti red zemalja kao što je Njemačka: zemalja sa imperijalnom prošlošću, zemalja koje su ratovale i počinile zločine, te zemalja koje se nadaju da ekonomskim putem ostvare ono, što se ratom pokazalo kao neostvarivo, tražeći implicitno razumijevanje i saradnju od Evropskih sila pozivanjem na njihovu prošlost. Upravo iz ovog razloga, Nikolić na više mjesta u intervjuu obećava kako Srbija želi postati predvodnikom regije u razvoju, pomoći industriju i poljoprivredu Bosne i Hrvatske, te preuzeti ulogu vođe i zaštitnika, paternalistički stav koji ne može biti dobro prihvaćen među žrtvama velikosrpske politike.
Odustajanje od kolektivne odgovornosti
Dalje, u svom izvinjenju Nikolić insistira na tome da su zločin počinili pojedinci, a u ime naroda. Tako se zapravo odustaje od ideje o kolektivnoj odgovornosti koju su Njemci prihvatili prije više decenija, ali je ovakva formulacija istovremeno i kopija nekolicine sličnih političkih izvinjenja, primarno Cameronovog izvinjenja za Krvavu nedjelju u kojem se dramatično i ceremonijalno skida odgovornost sa države, a prebacuje na samu jedinicu koja je zločine počinila. Istovremeno, ako su krivi pojedinci, a narod i država nisu, onda ni Nikolić nema zapravo razloga da se izvinjava. U teoriji o odnosima s javnošću koja se praktično bazira na različitim načinima prilagođavanja istine potrebama govornika (spin), te manipulaciji sugovornicima i činjenicama, ovo se može smatrati takozvanim “izvinjenjem bez izvinjenja”, a što je preferirani oblik političkih izvinjenja u svijetu.
Nije naime samo Nikolić taj koji je pribjegao metodama manipulacije javnosti, već se očigledan rapidan rast broja političkih izvinjenja u posljednje 2-3 decenije smatra posljedicom neo-liberalizma koji, zahvaljujući apsolutnom fokusu na profit ne bira sredstva da bi ga obezbijedio. Tako primjećujemo da su politička izvinjenja najčešće ekonomski motivirana, pa se tako američka vlada izvinula porodicama japansko-američkih zarobljenika koji su nečovječno tretirani u logorima za vrijeme Drugog svjetskog rata, tek u trenutku kada je Japan postao jedna od vodećih ekonomskih sila, od čije je saradnje američka država zavisila. Bez obzira na vrstu motiva, politička izvinjenja smatraju se jeftinim i bezbolnim načinom da se govornik i organizacija koju predstavlja prikažu visoko moralnim i časnim akterima, što je Nikolić nesumnjivo postigao, a osim toga imaju i značajnu zabavnu vrijednost u društvu u kojem je zapravo sve show biznis, pa i izvinjenja za zločine. Ideja o visokim političarima koji kleče ispred malih ljudi interesantna je gledaocu koji se identitetski realizuje putem konzumacije.
Zamjena teza
Kakvim se još spin trategijama služi Nikolić u ovom intervjuu? Prije svega potrebno je spomenuti relativizaciju zločina. Usprkos dramatičnosti izvinjenja, Nikolić odbija priznati Srebrenicu kao genocid, odnosno insistira da je sve što se desilo u Jugoslaviji imalo karakteristike genocida, a posebno progoni Srba iz Krajine, čime se zločinac zapravo izjednačava sa žrtvom (ako su zločine činili svi, jednako je kao da ih nije činio niko). Definitivno, zločin nad Srbima u Krajini ne bi ni na koji način trebalo da predstavlja prepreku za prepoznavanje zločina u Srebrenici u okvirima definisanim međunarodnim pravom, ali Nikolić međunarodno pravo prihvata samo selektivno, pa je tako implicitno priznata presuda da Srbija nije odgovorna za zločine u BiH, ali nije priznata presuda o srebreničkom genocidu. Nikolić tako nastavlja tvrdeći da on niti ne traži izvinjenje za Srbe u Krajini, pa se onda implicitno treba zapitati zašto i ostali ne bi nosili svoju viktimizaciju “junački i šutke” poput Srba? Naime, Nikolić bi sam, u ime svog naroda, da nosi krst krivice, pozivajući se time teatralno na dva dobro poznata stereotipa iz velikosrpske mitologije: Srbe kao mučenike i srpskog vladara u ulozi Isusa Hrista (Lazara) koji nosi na svojim leđima grijehe svog naroda.
Konačno, Nikolić proglašava Republiku Srpsku internom bosanskom problematikom, prikazujući sebe kao mirotvorca koji se trudi da pomiri nepomirljive, implicirajući naravno da je konflikt u pitanju primarno građanski rat, te trijumfalno poentirajući kako se na teritoriji Srbije nije desio niti jedan zločin, pa valjda stoga ispada da je odgovornost države limitirana na ono što se desilo isključivo na sopstvenom tlu. Bosna je tako implicitno kriva za ono što se desilo unutar njenih granica, a bosanski političari za činjenicu da se postojeće podjele ne uspijevaju prevazići. Na ovaj način i cijelokupnom svojom retorikom, Nikolić stvara simulakrum (Baudrillard), hiper realnost čiji je cilj da zamijeni originalne događaje, postajući istina umjesto istine uz pomoć korištenja jezika koji služi za reprodukciju društvene hegemonije u kojoj su Srbi nadmoćni a ostali inferiorni.
Voditeljica aktivno učestvuje u formiranju ove vizije, banalizirajući odnose između Srbije i Bosne do te mjere da ih svodi na turizam i ćevape, te postavljajući pitanja o Srebrenici isključivo kao nešto čija je relevantnost opravdana interesom predsjednika Josipovića, a ne potrebom bosansko-hercegovačkog građanstva da zahtijeva odgovore. Također, dopuštanje da Nikolić potroši barem trećinu predviđenog vremena lamentirajući o Kosovu kao srpskoj rak rani, što je suštinski nevažno za Bosnu, ali čija je jedina svrha da se pridobije naklonost javnosti prikazujući Srbe kao simpatične i časne gubitnike koji stoički prihvataju poraz, pokazuje da je uloga voditeljice u ovom intervjuu zapravo saučesnička.
Konačno, usprkos ispoliranom govoru, kontroliranju jezika tijela i dobrom poslu obavljenom od strane Nikolićevog tima za odnose s javnošću, a koji je stavio prioritet na simuliranje iskrenosti i skromnosti, te autentičnosti, naspram pretjerano izvježbanih političkih floskula, a što je karakteristično za aktualne PR strategije, Nikolićeva stvarna politička agenda više je nego očigledna a svodi se na nacionalističku retoriku koju smo dosad čuli nebrojeno puta, stereotipe o Srbima kao mučenicima i junacima, bosanskoj kataklizmi kao o građanskom ratu, te, apsurdno, krivljenju žrtve za zločine radi kojih se izvinjenje i nudi. Osim toga, a jednako toliko uvredljivo, i sam motiv političkog izvinjenja predstavlja ekonomsku nužnost priključenja Evropskoj Uniji, a ne istinsku potrebu za izmirenjem država i prevazilaženjem prošlosti. Napokon, treba se zapitati da li bi uopšte trebalo očekivati da bilo koji državnik Srbije prizna odgovornost svoje države za katastrofu u Bosni, kada je sam Haški Tribunal Srbiju ocijenio nedužnom po pitanju Srebrenice i drugih zločina u Bosni, osuđujući time odnose između država na permanentni status-quo, te ostavljajući Bošnjake bez moralne satisfakcije ili finansijske reparacije bilo koje vrste?
