Knjiga “Javni RTV servis u službi građana” Radeta Valjenovskog objedinjuje teorijska tumačenja o tome kako radio i televizija treba da odgovare na potrebe društva i niz konkretnih primera o nastanku i radu pojedinih javnih servisa - od BBC-ija, preko japanskog i američkog javnog servisa, do RTV sistema zemalja u tranziciji, posebno na Balkanu. Ova knjiga nudi odgovore na pitanja kako su ovi javni servisi organizovani, kakav program emituju, da li imaju pretplatu i koliki su pojedini budžeti.

Naslov: Javni RTV servis u službi građana
Autor: Rade Veljanovski
Izdavač: Clio, Beograd 2005.

Knjigu “Javni RTV servis u službi građana“ napisao je Rade Veljanovski, beogradski  novinar koji je bio direktor Radio Beograda u periodu nakon smene Miloševića sa vlasti i jedan od članova komisije koja je kreirala prvu verziju novih medijskih zakona u Srbiji. Veljanovski je podneo ostavku na funkciju direktora Radio Beograda u aprilu 2004. godine, rekavši da to čini: „U znak protesta zbog neprimenjivanja Zakona o radiodifuziji i odugovlačenja transformacije RTS-a u javni servis”. Knjiga o radio-televiziji kao javnom servisu objavljena je godinu dana kasnije, a proizašla je iz doktorske disertacije ovog autora koji i predaje radio-novinarstvo na Fakultetu političkih nauka u Beogradu od 2001. godine.

Iz knjige Radeta Veljanovskog saznaje se da preispitivanje karaktera javnih radio-televizijskih servisa nije aktuelno samo u tranzicionim zemljama, već u celom svetu. Autor navodi da je cilj njegovog rada istraživanje “koliko je medijski model javnog servisa celishodan i kompleksan oblik zadovoljavanja komunikacionih potreba ljudi, koje su osobenosti tog oblika komuniciranja, kakav je njegov kvalitet, koje mu društvene okonosti pogoduju, a koje ne”. Rezultati istraživanja objavljeni pod naslovom “Javni RTV servis u službi građana” zanimljivi su za studente novinarstva, novinare, političare, kao i za stručnjake koji su angažovani u tranzicionim zemljama na transformaciji državnih televizija.

Definicija javnog RTV servisa – usluge građanima

Knjiga je podeljena u tri celine. U prvom delu se teorijski razmatra definicija javnog servisa i društveno-političkog konteksta u kome se on razvija. Osnovni problem svog istraživanja autor pronalazi u sučeljavanju dva ključna pojma: javnog servisa i usluga građanima. U tom okviru preispituje se: odnos masovnih medija i komunikacionih potreba i prava građana (mogućnost korektivnog uticaja gledalaca na medije), zatim uticaj tržišta na televizijske programe, kao i intenzitet političke borbe za upotrebu državnog, odnosno javnog RTV servisa, koja je, kaže se, “uglavnom, u obrnutoj srazmeri sa nivoom demokratskog razvoja date sredine i značajan je indikator ukupnog socijalnog stanja”.

Razvoj javnog RTV servisa – primeri Zapada i Istoka

U drugom delu knjige govori se o tome kako je od državnih servisa nastajao i razvijao se javni servis u svetu, kako je demokratski razvoj i razvoj civilnog društva (studentske, sindikalne i nevladine organizacije) uticao na komunikacione potrebe građana i kako su mediji i medijski zakoni odgovarali na te potrebe. U ovom delu je obimna analiza posvećena odnosu javnih RTV servisa i političkih aktera, a posebno je obrađen karakter tih odnosa u predizborno vreme. U 4. poglavlju drugog dela knjige, i verovatno za ovdašnje čitaoce najzanimljivijem, autor daje konkretne primere o nastanku i funkcionisanju javnog RTV-servisa u šest zemalja Zapada (Velika Britanija, Francuska, Nemačka, Japan, Kanada, Sjedinjene Američke Države) i u šest zemalja Istoka, odnosno u zemljama u tranziciji (Poljska, Češka Republika, Slovačka Republika, Mađarska, Slovenija, Bosna i Hercegovina). Poslednji odeljak ovog segmenta knjige posvećen je transformaciji državne RTV u javni servis u Srbiji, problemima u realizaciji usvojenih medijskih zakona koji prate ovaj proces i programskim promenama.

Zapad

Iskustva iz Zapadnog sveta govore o postojanju dva modela radio-televizija: evropskog - u kome dominiraju javni servisi, i američkog - u kome su dominantne komercijalne stanice, ali u kome postoji i znatan broj RTV stanica sa statusom javnog servisa. O američkim javnim RTV stanicama kod nas se malo zna i uvid u sistem njihovog finansiranja, funkcionisanja i u karakter programa koji emituju može biti veoma poučan. Za ovdašnjeg čitaoca značajno je i saznanje o tome kakve su mogućnosti za komunikaciju gledalaca sa javnim RTV-servisima na Zapadu, regulativa koja to usmerava, načini na koji se ostvaruje finansiranje televizija, informacije o godišnjim budžetima pojedinih javnih RTV servisa, kao i primeri cenzure ali i otpora političkim pritiscima. Posebno je zanimljiv kratak osvrt na slučaj cenzure na BBC-iju za vreme Foklandskog rata, ali i analiza izrazito kritičkog stava te televizije prema Vladinoj politici rata u Iraku 2003. godine.

Istok - tranzicija

Iskustva iz zemalja u tranziciji uglavnom govore o pritisku i uticaju političkih snaga na transformaciju državnih radio-televizija u javne servise. Mnoge od tih medijskih kuća pretrpele su i finansijsku krizu nakon društveno-političkih lomova koji su se desili u pojedinim zemljama. Primer Poljske je zanimljiv po tome što je nakon političkih promena Katolička crkva stekla pravo na prioritet da kao javni servis dobije frekvenciju i dozvolu za emitovanje nezavisno od ostalih podnosilaca zahteva. Kao radio-televizija sa najvećim budžetom ističe se Slovenački javni RTV servis sa oko 110 miliona evra na godišnjem nivou, što je, posle Hrvatske, najviše među državama nastalim raspadom Jugoslavije.

 
Izazovi i mane javnih servisa i njihova perspektiva

Veljanovski zaključuje da su neophodne izvesne redefinicije nekih pojmova u vezi sa medijskim modelom javnog servisa. Pojam koji se suštinski vezuje za utemljenje tih medijskih institucija i koji se sa više aspekata preispituje u knjizi je pojam javnosti. Autor posebno skreće pažnju na teorijske radove Britanke Barbare Tomas koja se zalaže da se pojam javna sfera zameni pojmom sfera znanja. Dokazujući  neophodnost postojanja javnog servisa teoretičarka podseća na velike kulturne i socijalne obaveze javnog servisa u otporu racionalizaciji programa koja je bazirana na komercijalizaciji, profitu i zahtevima za maksimalnim brojem gledalaca.

Takođe, Veljanovski nalazi da se ne mogu jednostavno ignorisati primedbe upućene javnom servisu kao što su: izvesne privilegije, povlašćen način finansiranja, veliki birokratski aparati koji ga opslužuju i nelojalna konkurencija privatnicima, koju vlasnici komercijalnih medija posebno ističu. Autor se, međutim, zalaže za postojanje radio-televizije kao javnog servisa oslanjajući se na nove teorijske radove iz ove oblasti, kao i na pravnu regulativu koju nude demokratski razvijene zemlje, o kojoj posebno govori u trećem delu knjige. Između ostalog, posebno ističe član 10. Modela zakona o radiodifuziji kao servisu javnosti koji su zajedno objavili Biro za razvoj telekomunikacija Međunarodne unije za telekomunikacije i UNESKO, u kome se kaže: “suštinska razlika između javnih serisa i komercijalnih emitera je da je servis javnosti neprofitna organizacija u službi javnosti, a ne deoničara, i koristi novac za pravljenje programa, a ne programe za pravljenje novca”.

Veljanovski najzad zaključuje da model javnog RTV servisa obimom, strukturom i kvalitetom opravdava svoje postojanje, da je temeljni oslonac duha građanstva i nosilac energije progresa, kao i da je važna osobina javnog servisa koju danas ističu mnogi analitičari njegova integrativna i emancipatorska uloga.

 
Napisala: Valentina Delić, slobodni novinar, Beograd