Greške u izvještavanju o rezultatima naučnih i medicinskih studija
veoma su česte, a katkad vode i do masovne panike. Novinar treba da
savlada ovaj novi oblik pismenosti i tako publiku poštedi
dezinformisanja o po zdravlje bitnim pitanjima.

Život je probabilistički fenomen. Svaka oblast ljudskog života prožeta je neizvjesnošću. Za neke od nas (naučnike, kockare, agente osiguravajućih društava) ona često biva predmetom neposrednog proučavanja i pokušaja što tačnije procjene njenog stepena. Veoma popularan primjer procjene rizika, neobično drag svima nama koji počinjemo da se pojačano znojimo prilikom ulaska u avion, je matematička činjenica da rizik jednog Amerikanca (jer podaci su odatle) od pogibije u automobilskoj nesreći iznosi 1:84, dok je rizik od fatalnog kraja u sjedištu nekog zrakoplova šezdeset puta manji, i iznosi 1:5051. 

Međutim, sve brojnija ispitivanja pokazuju da javno mnijenje, oličeno u sveukupnoj populaciji, novinarima koji izvještavaju o naučnim i medicinskim dostignućima, ili pak samim ljekarima, još uvijek nije izašlo na kraj sa činjenicom da svaku tvrdnju o svijetu koji nas okružuje podupiru brojevi koji opisuju njenu (ne)izvjesnost, te da  osnovna sposobnost u baratanju tim brojevima predstavlja novu formu pismenosti (nazovimo je statistička pismenost). Što je više informacija kojima smo izloženi, to je ona značajnija.

Jedan od najčešćih simptoma statističke nepismenosti je izvođenje zaključaka na osnovu nedovoljno podataka, naročito kada se radi o podacima koji se odnose na relativne aspekte neke promjene.

Tako, na primjer, studija Gigerenzera i kolega, objavljena 2008. u časopisu ‘Psychological Science in the Public Interest’, opisuje paniku koja se 1995. proširila Velikom Britanijom uzrokovana saopštenjem državnog Komiteta za bezbjednost medicinskih preparata (Committee on Safety of Medicines).

U tom se saopštenju - proslijeđenom na adrese oko 200 hiljada ljekara opšte prakse, apotekara i direktora instituta za javno zdravlje (kao i medijima, pod oznakom “hitno”) - upozoravalo da je upotreba oralnih kontraceptiva treće generacije povezana sa dvostruko većim rizikom od pojave potencijalno smrtonosnih ugrušaka u krvnim sudovima nogu i pluća u odnosu na pilule druge generacije.

Ubrzo po objavljivanju saopštenja mnoge žene prestaju sa upotrebom oralnih kontraceptiva, što dovodi do skokovitog porasta neželjenih trudnoća i, slijedstveno tome, abortusa. Procjenjuje se da je za godinu dana nakon izdavanja pomenutog saopštenja u Engleskoj i Velsu izvedeno za oko 13.000 (trinaest hiljada) abortusa više nego što bi se očekivalo na osnovu dotadašnjih trendova.

K tome, prodaja kontraceptivnih pilula počinje naglo da opada, rast broja neželjenih trudnoća bilježi se prvenstveno među tinejdžerkama, dok trošak države povodom porasta stope abortusa dostiže 46 miliona funti.

Da li je ovakva panika bila opravdana? Teško.

Studija na kojoj se pomenuto saopštenje zasnivalo pokazala je da je svega jedna žena od ukupno 7000, koliko ih je uzimalo kontraceptive druge generacije, imala trombove u venama nogu, dok su dvije žene od takođe 7000, koliko ih je uzimalo pilule treće generacije, imale iste te simptome.

Dakle, relativni rizik povezan sa uzimanjem pilula treće generacije zaista jeste bio udvostručen, ali je apsolutni porast rizika iznosio svega 1 na 7000. Gigerenzer i kolege primjećuju kako su, ironično, i trudnoća i abortus povezani sa apsolutnim rizikom od trombova u krvnim sudovima koji je znatno veći od toga.

Relativni rizik kao praksa šibicarenja

Slijedeći primjer je hipotetički, ali inspirisan stvarnim pokušajima manipulacije brojkama od strane farmaceutske industrije. Takvi pokušaji počivaju upravo na pretpostavci statističke nepismenosti.

Recimo, na primjer, da ste dobili saopštenje za javnost velike farmaceutske kuće (nazovimo je, nemaštovito, X) koja je upravo završila veliku kliničku studiju na lijeku A, svom novom antidepresivu. U saopštenju se tvrdi kako je lijek A bio uspješniji nego placebo u ublažavanju simptoma depresije, i da nije bilo razlike u grupama tretiranim lijekom A i placebom u pogledu zastupljenosti jednog od najnepoželjnijih sporednih efekata, sklonosti ka mislima o samoubistvu.

Za poređenje, firma X u svom saopštenju takođe ističe kako je velika studija na konkurentskom preparatu B, proizvodu firme Y, pokazala da lijek B dvostruko povećava sklonost ka samoubilačkim mislima u odnosu na placebo (priznajem: jezik kliničkih studija suvoparan je do bola).

Dakle, šta jedan izvještač na osnovu ovako sročenog saopštenja može da zaključi o uticaju ljekova A i B na učestalost misli o samoubistvu? Da li upotreba lijeka A u odnosu na lijek B zaista predstavlja manji rizik u tom smislu?

Tačan odgovor, pogađate, glasi:, jedino što možemo zaključiti na osnovu ponuđenih informacija je da neko u PR službi farmaceutske kuće A: (a) ne zna šta radi, ili (b) pokušava da se okuša u drevnoj praksi šibicarenja. Zašto? Zato što, kao i u primjeru sa kontraceptivnim pilulama, podaci koji se odnose samo na relativni rizik onemogućavaju da predstavljeni fenomen stavimo u njegov realan kontekst.

Pretpostavimo, recimo, da je studija o lijeku A sprovedena na uzorku od ukupno 200 pacijenata (od kojih je 100 dobijalo lijek, a 100 placebo), i da je trajala šest mjeseci. U tih pola godine, neka su u svakoj grupi po dvije osobe prijavile da su po jednom pomislile na samoubistvo. Dakle, u obije grupe stopa tog neželjenog efekta bila je identična, i iznosila je po 2%.

S druge strane, neka je konkurentski lijek B testiran na deset puta većem uzorku od 2000 pacijenata (od kojih je po hiljadu dobijalo lijek ili placebo), neka je ta studija trajala godinu dana, i neka su jedan pacijent u placebo grupi i dva pacijenta koja su uzimala lijek B takođe po jednom pomislili da sebi oduzmu život. U ovom slučaju, stopa pomenutog neželjenog dejstva zaista jeste bila dvostruko veća u grupi koja je uzimala lijek (dva na hiljadu: 2 ‰) u odnosu na grupu koja je uzimala placebo (jedan na hiljadu: 1 ‰), ali je ta stopa iz nekog razloga bila deset puta manja u odnosu na studiju o lijeku A, iako je studija o lijeku B uključivala deset puta više pacijenata i trajala dvostruko duže.

Dakle, na osnovu saopštenja farmaceutske kuće X ne može se zaključiti ama baš ništa korisno u pogledu uporedne bezbjednosti u korištenju ta dva lijeka.

Novinarska odgovornost je, dakle, velika kao posrednika između onih koji naučne rezultate objavljuju i publike na čiju statističku nepismenost ovi prvi često računaju. Još češće, čini se, novinari sami nenamerno dezinformišu javnost o po zdravlje bitnim pitanjima svojim neveštim tumačenjem statističkih informacija. A to se neznanje da prevazići. Zapamtimo onda da je lekcija broj 1: Uvijek insistirati na podacima o apsolutnom riziku.

(nastaviće se)

Autor je duboko zahvalan Gerdu Gigerenzeru i njegovim kolegama, čijom se studijom, objavljenom oktobra 2008. u časopisu ‘Psychological Science in the Public Interest’, obilato koristio u pripremanju tekstova u ovoj seriji.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

Objavljivanje ovog teksta na MC Online omogućeno je zahvaljujući
projektu Veza za zajednički angažman (VEZZA) koji podržava Švicarski
ured za razvoj i saradnju (SDC). Više informacija o projektu VEZZA
možete dobiti ovdje.