Nova knjiga u zbirci Media Watch ljubljanskog Mirovnog instituta pokušava odgovoriti na pitanja kakva je priroda političkih i medijskih diskursa koji nastaju oko uključivanja zemalja "zapadnog Balkana" u Evropsku uniju i onome što nam ti diskursi govore o prirodi današnje Evrope.

Naslov: A long way home: Representations of the Western Balkans in Political and Media Discourses
Autor: Tanja Petrović
Izdavač: Mirovni institut, Ljubljana, 2009.
Knjiga je besplatno dostupna na sajtu Mirovnog Instituta u verziji na engleskom jeziku.
Dostupna je još i u dvojezičnim verzijama: englesko-slovenačkoj i englesko-srpskoj.

U ediciji Media Watch Mirovnog instituta iz Ljubljane nedavno je objavljena studija dr Tanje Petrović koja nosi naziv „Dugo putovanje kući: reprezentacije zapadnog Balkana u političkom i medijskom diskursu“. Antropologinja iz Srbije, sa ljubljanskom adresom (zaposlena je u Naučno-istraživačkom centru Slovenačke akademije nauka i umjetnosti) napisala je kritičnu studiju o diskursima koji prate proces uključivanja država zapadnog Balkana u Evropsku uniju.

Za prostor Balkana dr Tanja Petrović se zanimala i ranije, tokom rada na Balkanološkom institutu u Beogradu, gdje se između ostalog bavila načinima konstruisanja Balkana kao evropskog drugog i negativnim predstavama o Balkanu kroz koje je Evropa uspostavljala pozitivnu sliku o sebi... Kako navodi na početku analize, njenu knjigu treba razumjeti kao knjigu o Evropi i njenim savremenim identitetskim problemima, a ne kao kao knjigu o onome što se u političkom diskursu označava zapadnim Balkanom.

Autorka je u svojoj studiji analizirala sadržaj medijskih poruka evropskih političara namijenjenih državljanima (ne zvanična saopštenja) iz perioda novembar 2005. – jul 2008. godine. Najveći dio gradiva dobila je iz slovenačkih medijskih izvora, jer kako je sama istakla, slovenački javni diskurs je ogledalo koje jako dobro reflektuje savremene procese i identitetetske strategije u ujedinjenoj Evropi.

Dr Tanja Petrović će u svom djelu, na više od 80 strana istaći kao značajnu tezu koja je za prosječnog konzumenta (i ne samo) političkih vijesti možda ostala neprimjećena. Naime, u obraćanju evropskih političara evropski kontinent je podijeljen na „Evropu“ i „Neevropu“.

Evropu čine zemlje koje su članice Evropske unije, dok zemlje poput država zapadnog Balkana koje iako istorijski, civilizacijski i geografski pripadaju Evropi, ipak nisu Evropa, već to tek treba da postanu članstvom u Evropskoj uniji. Političko-ekonomska zajednica na taj način preuzela je geografsko-istorijsko ime cijelog kontinenta.

Evropa je danas Evropska unija, i to je ključni model za određivanje evropskosti, što stvara novu, simboličku geografiju prostora Evrope. Dio te nove simboličke geografije je takozvani „zapadni Balkan“, termin koji se u govorima političara odomaćio devedesetih godina prošlog vijeka, a označava Albaniju i zemlje nekadašnje Jugoslavije (izuzev Slovenije) u nastojanju da uđu u Evropsku uniju.

U diskursima koji nastaju u kontekstu pridruživanja EU, zapadni Balkan je prostor koji se nalazi opasno blizu Evropske unije, i odakle njoj prijeti terorizam, ilegalne migracije, organizovani kriminal, trgovina ljudima itd. – sve ono što odlikuje i izvanevropske države „trećeg svijeta“. Na taj način je zapadni Balkan simbolično pomjeren u prostor južno od evropskog kontinenta, dakle u „treći svijet“.

Tako imamo područje koje zovemo zapadni Balkan, geografski se nalazi na jugoistoku Evrope, dok ga autori diskursa sve više smještaju izvan simboličkih granica Evrope, negdje na jug. Zemlje zapadnog Balkana evropskost tek treba da dobiju preko procesa pridruživanja, sproveđenjem korijenitih promjena na svim nivoima društveno-političkog života i privrede.

Upravo zbog dijeljenja na evropske i neevropske zemlje, zemlje zapadnog Balkana moraju da postanu članice EU, da bi im se priznalo da su dio Evrope, pošto je to istovremeno nužan uslov za privredni razvoj i ukidanje nižeg statusa u evropskoj hijerarhiji, podsjeća autorka.

U svojoj analizi dr Tanja Petrović primjećuje još jednu ključnu stvar, a to je da izjave evropskih političara u državama zapadnog Balkana (na žalost) nijesu predmet rasprave niti pretjerane analize. Floskule evropskih političara bivaju usvojene i samim tim ponavljane, kako od strane političara, tako i od strane medija. Na taj način nastaje problem, ističe autorka, pošto nestaje prostor za dijalog o tome šta su zaista evropske vrijednosti, šta je evropska ideja za sve evropske državljane, ali i ljude koji žive na prostoru geografske Evrope. A u trenutnom rasporedu moći i interesa, o tom doprinosu, dodaje ona, niko ni ne razmišlja.

Evropska ideja, ukazuje autorka studije, stoga teško može biti nadograđena u zemljama zapadnog Balkana, pošto politička elita tih zemalja koristi približavanje EU samo da bi dobila političke poene. Kao najveća vrijednost ulaska u EU neprestano se ponavlja ono što bi birači htjeli da čuju. Beneficije od članstva se vide isključivo u novim radnim mjestima, podizanju životnog standarda, slobodnom kretanju... Današnja ideja o Evropi na taj način ostaje "vlasništvo" samo "stare", zapadne Evrope.

Ipak autorka knjige nije evroskeptik. Naprotiv, smatra da je članstvo u Evropskoj uniji jedini put za zemlje zapadnog Balkana, koje, prema njenim riječima, uopšte nemaju alternativu. Ono što se njoj nameće kao problem jeste da iz evropske zajednice stižu poruke uobličene bez mnogo razmišljanja. Kako primjećuje, članstvo u EU je nužan i dovoljan uslov za demonstraciju dominacije, premoći, što omogućava oblikovanje političkih iskaza koji inače ne bi bili mogući. EU je tako uslov za normalnost, ali istovremeno i onaj koji normativno određuje kako postati normalan.

Istorijsko nasljeđe: kolonijalizam i socijalizam

Za razumijevanje savremenih identiteta, za odnose i uloge u današnjoj Evropi, ukazuje autorka, jako je važno razumijevanje evropskih istorijskih nasljeđa koja se stalno koriste za formiranje i legitimizaciju političkih i društvenih strategija.

Dok se neki djelovi istorije (previše) ne problematizuju (takav je slučaj sa kolonijalizmom), od nekih drugih evropskih nasljeđa, konkretno – socijalizma, političari se distanciraju.

U političkim i medijskim diskursima savremene Evrope socijalizam kao istorijsko nasljeđe biva stigmatiziran, pri čemu se ignorišu iskustva miliona Evropljana koji su živjeli u socijalističkim društvima. Socijalizam, kao istočnoevropsko istorijsko nasljeđe, je nešto čega se treba stideti, što ne treba pominjati, to je nesto što nije "evropsko". Sa takvom tezom autorka se svakako ne slaže.

Autorka takvu tvrdnju potkrepljuje primjerom Slovenije, čiji političari taj dio prošlosti svoje zemlje skoro nikada ne spominju. Ako već govore o njemu onda je za njih socijalizam isključivo totalitaran režim. Jugoslovenska, odnosno socijalistička prošlost biva naglašena od strane ervopskih političara jedino kada žele Sloveniji dodijeliti kompliment na račun uspjeha u evropskim integracijama. I u tom diskursu socijalizam je reduciran na totalitaran režim.

Zbog toga je pristupanje EU Slovenije i drugih bivših socijalističkih zemalja u medijima predstavljano kao povratak kući. Međutim to vraćanje kući, kako je primjetio slovenački sociolog kulture Mitja Velikonja, a kojeg autorka citira, nije konačno, već evropskost treba stalno iznova dokazivati dostizanjem postavljenih ciljeva: ulazak u EU, preuzimanje nove valute, kontrole šengenske granice, i na kraju predsjedovanje EU.

Ulazak u evropsku kuću tako za države kandidatkinje, pogotovo one koje pripadaju drugoj, postsocijalističkoj Evropi, nije kraj putovanja, odnosno nedvosmislena potvrda njihove evropskosti. To dokazuje da stari obrasci drugosti na evropskom tlu nisu nestali sa nastankom novih obrazaca, koje donosi ideologija EU-evropskosti.  Primjer za to je izjava bugarskog šefa diplomatije Ivajla Kalfina koji je, nakon preporuke Evropske komisije o ulasku Bugarske i Rumunije u EU, kazao da je Bugarskoj uspjelo ono za šta se zalagala posljednjih 17 godina, ali da Sofija mora sada ubijediti evropske države da je vrijedna članstva u Uniji (Delo, 26. 09. 2006).

Sa druge strane, reference na kolonijalizam, koji je bio jedan od evropskih totalitarnih sistema, i koji je kao takav, naravno, sporan, u današnjim se evropskim političkim diskursima koriste bez ikakve zadrške (i pozajmljuju se od strane političara zemalja koje nemaju kolonijalnu prošlost). Na taj način se kolonijalizam kao zapadno istorijsko nasleđe reaktualizuje.

Za to je dobar primjer način upravljanja međunarodne zajednice najprije u Bosni i Hercegovini, kasnije na Kosovu, koji je uslijedio kao posljedica ratova na teritoriji nekadašnje Jugoslavije i koji ima elemente kolonijalne uprave.

Evropi kao zajednici takva kolonizacija omogućava da i dalje gradi i njeguje samodopadljivu sliku, pri čemu, sve što bi takvu sliku ugrozilo treba pripisati onima vani. U takvoj Evropi nema prostora za „miroljubivu, prilagodljivu i njegovanu raznolikost“, pa takva Evropa nema snage za samorefleksiju, smatra dr Petrović.

Korak po korak...

Autorka uočava da su govori evropskih političara puni metafora, tako da skoro svakodnevno možemo čuti da se zemlje (zapadnog Balkana) nalaze na putu ka EU, da su to zemlje koje se nalaze u evropskom dvorištu, na pragu Evrope, zemlje koje treba primiti u evropsku porodicu, dok je EU - evropska kuća/tvrđava (u zavisnosti od autora).

Države koje se uvrštavaju u zapadni Balkan daleko su od ulaska u evropsku porodicu i one se za članstvo u evropskoj porodici moraju „kvalifikovati“, odnosno dokazati svoju zrelost. Predstava o državama zapadnog Balkana kao o djeci reprodukuje i legitimiše paternalistički odnos EU: djeca nijesu potpuno odgovorna za svoje postupke, zato su iracionalna i posledično im je potrebna hitna pomoć, kontrola, vaspitanje i obrazovanje.

Taj autoritarni paternalizam je značajan za međusobne odnose među društvima na Balkanu, ali i na periferiji EU. Ilustraciju za to autorka vidi u Sloveniji koja je do 2004, prije ulaska u EU, bila i sama dijete, dok je članstvom preuzela ulogu roditelja koji pomaže djeci odnosno zapadnom Balkanu. Srbija Kosovo isto vidi kao dijete koje nije sposobno sazreti (postati evropsko civilizovano društvo) ako nije pod njenim okriljem.

Slovenački ministar spoljnih poslova Dimitrij Rupel u svojim govorima je u više navrata uprizorio paternalistički odnos EU prema zemaljama zapadnog Balkana. Jednom je upotrijebio metaforu za Kosovo koje je dijete za koje Slovenija i EU treba da pokažu posebnu odgovornost i brigu: „Priznali smo Kosovo kao državu i sada imamo neke obaveze. Kada smo već poslali dijete u školu, moramo mu kupiti onda i školske potrebštine“.

Dr Petrović posebno raščlanjuje diskurs pridruživanja, u kome se govori o tome da države – kandidati imaju obezbjeđenu evropsku perspektivu/budućnost. Takav diskurs u kojem je proces pridruživanja i tranzicije predstavljen kao put sa jasno definisanim početkom i ciljem biva svojevrstan paradoks postmoderne nejasnoće.

Svaki korak na tom evropskom putu evropski političari pohvale, ali posle toga po pravilu dolazi izjava da je cilj još uvijek daleko, a da se pri tome razlozi za takvu tvrdnju ne određuju. Za primjer takve taktike u knjizi je navedena izjava njemačkog šefa diplomatije Steinmeira: „Vlada Srbije se opredijelila za smjer prema Evropi... Uočavamo veliki trud za promjene u vašoj zemlji. Naravno treba još puno toga napraviti, ne samo u Srbiji, već u regionu...treba prevazići puno prepreka. To vlast u Beogradu zna jednako dobro kao ja“.

Takva nejasnoća i abivalentnost otvaraju beskonačni prostor za političku imaginaciju, u kojoj balkanski Drugi, osim svoje tradicionalne slike napola divlje, napola civilizovane periferije Evrope, dobija karakteristike kolonijalnog Drugog. Taj proces koji je omogućio jednačenje između današnje Evrope i EU dodatno podupire i logika neoliberalnog kapitalizma. Balkanski Drugi postaje drugi koga treba dodatno ekonomski savladati i pri tome obučiti da bude jeftina radna snaga.

Članice EU na njenoj jugoistočnoj periferiji imaju od takve simboličke kolonizacije Balkana konkretnu ekonomsku korist. U knjizi je naveden primjer Slovenije za koju je prostor bivše Jugoslavije jedno od važnijih tržišta za izvoz slovenačke robe...

Antemurale christianitatis

Dr Petrović navodi još jedan zanimljiv diskurs o pridruživanju zemalja zapadnog Balkana EU. Diskurs o antemurale christianitatis, „predzidu hrišćanstva“, koji na Balkanu ima dugu tradiciju. To sredstvo državama na evropskoj periferiji omogućava naglašavanje činjenice da su evropske, samim tim što Evropu i njenu kulturu čuvaju od „Turaka“ odnosno islama...

Dr Petrović navodi tvrdnje slovenačkog filozofa Slavoja Žižeka koji naglašava da su „svi učesnici u bivšoj Jugoslaviji pokušali legitimizovati svoje mjesto izvan (Evrope) s tim da su se predstavljali kao posljednji branik evropske civilizacije (...) pred orijentalnim varvarstvom“.

Novim kontekstom u kojem granice jugozapadne Evrope postaju granice Evropske unije omogućena je reaktualizacija diskursa antemurale christianitatis, za koji je karakteristično povezivanje diskursa o „divljim necivilizovanim muslimanima“ sa diskursom o organizovanom kriminalu, terorizmu, švercovanju droga, trgovini ljudima i nedozvoljenim migracijama. Taj pristup se sada, umjesto odbrane Evrope od „Turaka“, muslimana, odnosi na odbranu od kriminala, nedozvoljene migracije, terorizma itd.

Kao najproblematičniju dr Petrović navodi omiljenu metaforu evropskih političara, kojom se zemljama zapadog Balkana prebacuje da žive u prošlosti, koja je podređena nacionalističkim mitovima. Pridruživanje EU se predstavlja kao izbor između nacionalističke prošlosti i evropske budućnosti. Takav (u suštini kolonijalni) diskurs oslikava sledeću „vremensku kartu“ Evrope: što je za Evropu sadašnjost, za Balkan je budućnost, balkanske zemlje ne žive u sadašnjosti, već u prošlosti, i ta činjenica njihovu transformaciju čini nužnom.

Prilikom stvaranja te opozicije, kao da se zaboravlja, dodaje dr Tanja Petrović, da se skoro sve zemlje članice EU suočavaju sa rastućim nacionalizmom, sa porastom ksenofobije, rasizma, dakle onih „grozota“ koje su a priori karakteristične za zemlje koje tek treba da se pridruže „evropskoj porodici“.

Upravo zbog tih obrazaca koje poznajemo iz ranijih, problematičnih razdoblja evropske istorije, a koji se ponavljaju u izjavama političara iz EU, autorka knjige smatra da Evropa nije puno odmakla od svoje prošlosti.